Πολιτική Επικοινωνία - Συνοπτικός Οδηγός

Μεγάλο ενδιαφέρον έχει δημιουργηθεί μετά από την μαζική αποστολή ηλεκτρονικής επικοινωνίας (email), από εν’ ενεργεία Ευρωβουλευτή, σε αποδέκτες οι οποίοι είχαν εγγραφεί στους καταλόγους εκλογέων του εξωτερικού. Το ενδιαφέρον εντοπίζεται στο γεγονός ότι οι τελευταίοι ισχυρίζονται ότι τα δεδομένα επικοινωνίας τους, στα οποία εστάλη το επίμαχο email, είχαν δοθεί αποκλειστικά στους εν λόγω καταλόγους.

Το περιστατικό αυτό αποτελεί μια εξαιρετική ευκαιρία για να θυμηθούμε τι ίσχυε, τι άλλαξε και τι ισχύει σήμερα σε ό,τι αφορά τους κανόνες που πρέπει να τηρούν υποψήφιοι και κόμματα κατά την πραγματοποίηση πολιτικής επικοινωνίας;

1. Τι ίσχυε;

Η Αρχή Προστασίας Δεδομένων Προσωπικού Χαρακτήρα (εφεξής «ΑΠΔΠΧ»), παραδοσιακά ενέτασσε[1] την πολιτική επικοινωνία στο πεδίο εφαρμογής του ν.3471/2006. Αρχικά, με την υπ’ αριθμ. 1/2010 Οδηγία της, εξειδίκευσε τους κανόνες για τη σύννομη επεξεργασία προσωπικών δεδομένων προς το σκοπό της πολιτικής επικοινωνίας, ασχέτως χρονικής περιόδου, συμπεριλαμβανομένης της προεκλογικής, από οποιονδήποτε (λ.χ. πολιτικά κόμματα, βουλευτές, ευρωβουλευτές, παρατάξεις και κατόχους αιρετών θέσεων στην τοπική αυτοδιοίκηση ή υποψηφίους στις βουλευτικές εκλογές, τις εκλογές του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και τις εκλογές τοπικής αυτοδιοίκησης). Εν συνεχεία, το 2019, δημοσιεύθηκαν οι «Κατευθυντήριες οδηγίες σχετικά με την επεξεργασία προσωπικών δεδομένων με σκοπό την επικοινωνία πολιτικού χαρακτήρα», οι οποίες επικαιροποίησαν τις προβλέψεις της Οδηγίας 1/2010, με τον Κανονισμό (ΕΕ) 2016/679 καθώς και με τις τροποποιήσεις στο ν. 3471/2006 και ειδικότερα στο άρθρο 11.

Βάσει των ανωτέρω, με το προϊσχύσαν καθεστώς, όποιος διενεργούσε πολιτική επικοινωνία, ως Υπεύθυνος Επεξεργασίας:

• Μπορούσε να διενεργήσει ηλεκτρονική επικοινωνία στο πλαίσιο προώθησης των πολιτικών του θέσεων:
  
  • βάσει προηγούμενης συγκατάθεσης των αποδεκτών (άρθρο 11 παρ. 1 ν.3471/2006 σε συνδυασμό με άρθρο 6 παρ. 1 στοιχ. α’ και άρθρο 7 ΓΚΠΔ) είτε
  • βάσει προηγούμενης παρόμοιας επικοινωνίας του και του αποδέκτη αρκεί να παρέχονταν η δυνατότητα απεγγραφής σε κάθε επικοινωνία (άρθρο 11 παρ. 3 ν.3471/2006 σε συνδυασμό με άρθρο 6 παρ. 1 στοιχ. στ’ ΓΚΠΔ)
• Δεν υπήρχαν συγκεκριμένες ειδικές προϋποθέσεις διαφάνειας σε κάθε επικοινωνία πέραν των προβλεπόμενων στο άρθρο 13 ΓΚΠΔ, πράγμα που άλλαξε με τις τελευταίες Κατευθυντήριες Γραμμές της ΑΠΔΠΧ, όπως αναλύεται και κατωτέρω,
• Ως ενδεικτικές «νόμιμες πηγές» συλλογής δεδομένων είχαν υποδειχθεί από την ΑΠΔΠΧ οι εξής:

«(α) Οι δημόσια προσβάσιμοι κατάλογοι, τηλεφωνικοί (π.χ. ο κατάλογος του ΟΤΕ), επαγγελματικοί κατάλογοι (π.χ. ο Χρυσός Οδηγός), οι κατάλογοι εμπορικών εκθέσεων καθώς και μητρώα που καθίστανται εκ του νόμου δημόσια προσβάσιμα (π.χ. το Γενικό Εμπορικό Μητρώο σύμφωνα με τα άρθρα 5 παρ. 9 και 16 παρ. 1, όπως ισχύουν, ν. 3419/2005).

(β) Οι εκλογικοί κατάλογοι αποτελούν νόμιμη πηγή σύμφωνα με το άρθρο 5 παρ. 5 και 6 ν.32623/1998 και το άρθρο 23 του κωδικοποιητικού π.δ. 96/2007 υπό τις εξής κατά νόμο προϋποθέσεις: Τα κόμματα λαμβάνουν πλήρη σειρά των εκλογικών καταλόγων, οι βουλευτές, ευρωβουλευτές, κάτοχοι αιρετών θέσεων στην τοπική αυτοδιοίκηση και οι υποψήφιοι λαμβάνουν απόσπασμα για την εκλογική περιφέρεια, στην οποία έχουν εκλεγεί ή είναι υποψήφιοι. Οι κατάλογοι χορηγούνται αποκλειστικώς για εκλογική χρήση ενώ η παραχώρηση και η χρήση τους για άλλο σκοπό ή από οποιονδήποτε τρίτο απαγορεύεται. Κατά συνέπεια, α) απαγορεύεται η διαβίβαση των εκλογικών καταλόγων ή των αποσπασμάτων τους σε τρίτα πρόσωπα και β) επιβάλλεται η καταστροφή τους σε εύλογο χρονικό διάστημα, το οποίο να μην υπερβαίνει τους τρεις μήνες μετά τη λήξη της προεκλογικής περίοδο».

2. Τι άλλαξε;

Το Συμβούλιο της Επικρατείας (εφεξής «ΣτΕ») με την υπ’ αρ. 1343-5/2022 απόφασή του, έβγαλε την πολιτική επικοινωνία από το πεδίο εφαρμογής του ν.3471/2006, όπως ισχύει. Σύμφωνα με το ΣτΕ, ο σκοπός της πολιτικής επικοινωνίας συνδέεται τόσο με το δικαίωμα του εκλέγεσθαι όσο και με το δικαίωμα της πληροφόρησης που κατοχυρώνεται με το άρθρο 5Α παρ. 1 του Συντάγματος και την ελευθερία της έκφρασης σύμφωνα με το άρθρο 14 παρ. 1 του Συντάγματος. Επομένως, αναδεικνύεται έτσι η σημασία της πολιτικής επικοινωνίας ως έκφανση της ελευθερίας της έκφρασης και ιδίως της ελευθερίας του πολιτικού διαλόγου, που αποτελούν θεμέλια κάθε δημοκρατικής κοινωνίας, συνάπτονται δε προς το δικαίωμα του εκλέγεσθαι και τη συμμετοχή στην πολιτική ζωή της χώρας.

Ως απόρροια της ως άνω απόφασης, η ΑΠΔΠΧ, προχώρησε σε πρώτο στάδιο αυτεπαγγέλτως στην ανάκληση σειράς αποφάσεων με τις οποίες επιβλήθηκαν κυρώσεις για μη ζητηθείσα πολιτική επικοινωνία ερειδόμενες στη διάταξη του άρθρου 11 του ν. 3471/2006.

Εντούτοις, το ΣτΕ με την ως άνω απόφαση άφησε αρρύθμιστη την διενέργεια πολιτικής επικοινωνίας, όπως πολλοί βιάστηκαν να συμπεράνουν. Αντιθέτως, ελλείψει ειδικότερης ρύθμισης, αποκλειστικής εφαρμογής τυγχάνει ο Κανονισμός (ΕΕ) 2016/679 (εφεξής «ΓΚΠΔ») και ο ν.4624/2019, όπως ισχύει. Στο πλαίσιο δε αποκρυστάλλωσης των υποχρεώσεων των διενεργούντων την επικοινωνία, βάσει του υφισταμένου ρυθμιστικού πλαισίου, η ΑΠΔΠΧ, με την υπ’αρ. 9/2023 Απόφασή της εξέδωσε τις Κατευθυντήριες Γραμμές 1/2023 (εφεξής «Κατευθυντήριες Γραμμές») για την επεξεργασία προσωπικών δεδομένων με σκοπό την επικοινωνία πολιτικού χαρακτήρα.

3. Τι ισχύει σήμερα;

Σύμφωνα με τις Κατευθυντήριες Γραμμές, η πολιτική επικοινωνία είναι δυνατό να πραγματοποιείται είτε βάσει συγκατάθεσης είτε βάσει εννόμου συμφέροντος του διενεργούντος την επικοινωνία.

Συγκατάθεση

Σε ό,τι αφορά την συγκατάθεση, αυτή πρέπει να αποτελεί μια σαφή θετική ενέργεια η οποία είναι:

• Ελεύθερη = Να μην υπάρχουν αρνητικές συνέπειες για τον αποδέκτη σε περίπτωση που δεν την παράσχει
• Συγκεκριμένη = Να παρέχεται για το συγκεκριμένο σκοπό
• Ρητή = Να υποδηλώνει τη βούληση του αποδέκτη
• Εν πλήρη επιγνώσει = Το υποκείμενο να έχει την πληροφόρηση που αφορά την επεξεργασία των δεδομένων του, συμπεριλαμβανομένων των δικαιωμάτων του (ενημερωτικό σημείωμα σε site ή/και σε μέσο κοινωνικής δικτύωσης)
• Ανακλήσιμη = Να μπορεί να ανακληθεί ανά πάσα στιγμή (η ανάκληση δεν έχει αναδρομική ισχύ)

Όλα τα ανωτέρω θα πρέπει ο διενεργών την πολιτική επικοινωνία να μπορεί να τα αποδείξει!

Έννομο συμφέρον

Αναφορικά με τη χρήση του υπέρτερου έννομου συμφέροντος από τον διενεργούντα την επικοινωνία, η ΑΠΔΠΧ επισημαίνει ότι αποτελεί νόμιμη βάση για την πολιτική επικοινωνία, εφόσον μετά την απαιτούμενη στάθμιση, προκύπτει ότι μια τέτοια επεξεργασία είναι απαραίτητη για την ικανοποίηση των εννόμων συμφερόντων του υπεύθυνου επεξεργασίας για την προώθηση των πολιτικών θέσεων και δράσεών του και έναντι αυτών των συμφερόντων, δεν υπερισχύουν τα συμφέροντα και δικαιώματα των υποκειμένων. Στο πλαίσιο αυτό, όπως σημειώνει και η ΑΠΔΠΧ στις νέες αυτές κατευθυντήριες γραμμές, για τη συγκεκριμένη στάθμιση λαμβάνονται υπόψη οι θεμιτές και εύλογες προσδοκίες των υποκειμένων των δεδομένων σύμφωνα με τα οριζόμενα στην υπ’ αρ. 47 αιτιολογική σκέψη του ΓΚΠΔ.

Ειδικότερα, για τις επικοινωνίες που δεν βασίζονται στην συγκατάθεση ενδεικτικά παραδείγματα που επιτρέπεται η χρήση στοιχείων επικοινωνίας είναι τα εξής:

• Εάν ο διενεργών την επικοινωνία έχει νομίμως συλλέξει στοιχεία επικοινωνίας στο πλαίσιο προηγούμενης συμμετοχής του υποκειμένου των δεδομένων σε κάποια εκδήλωση ή δράση του, ανεξαρτήτως του πολιτικού χαρακτήρα της
• Εάν ο διενεργών την επικοινωνία έχει αποκτήσει τα στοιχεία αυτά στο πλαίσιο προσωπικής επαγγελματικής του σχέσης με τους πολίτες (π.χ. χρήση του αρχείου πελατών από υποψήφιο βουλευτή - δικηγόρο)
• Λίστες που έχουν παρασχεθεί από το κόμμα στο οποίο ανήκει.
• Εάν ο υποψήφιος ανήκει σε κάποιο σύλλογο ή σωματείο και έχει αποκτήσει νομίμως τα στοιχεία των μελών του.

Προς τον σκοπό ενίσχυσης της διαφάνειας για τα δύο τελευταία παραδείγματα, συνιστάται να περιλαμβάνεται σχετική πρόβλεψη στο Καταστατικό του κόμματος, του συλλόγου ή του σωματείου.

Απαγορεύεται, ωστόσο, να χρησιμοποιηθούν στοιχεία επικοινωνίας που:

• συλλέχθηκαν μέσω τεχνολογιών τύπου ανιχνευτή ιστού (web crawler),
• αγοράστηκαν από εταιρεία,
• συλλέχθηκαν από καταλόγους ή δημόσια μητρώα που είναι αναρτημένα στο διαδίκτυο για σκοπούς διαφάνειας ή επαγγελματικής επικοινωνίας (λ.χ. ΓΕΜΗ, ΔΣΑ, κ.ο.κ.),
• συλλέχθηκαν στο πλαίσιο δημόσιας θέσης του υποψηφίου και οι πολίτες τα παρείχαν στο πλαίσιο των συναλλαγών τους με την υπηρεσία του.

Επιπλέον, σε κάθε επικοινωνία που βασίζεται στο έννομο συμφέρον του διενεργούντος την επικοινωνία, θα πρέπει:

α. Για πολιτική επικοινωνία μέσω ηλεκτρονικών μέσων (SMS, email, viber/whatsapp κ.ο.κ.)

• να αναφέρεται η ταυτότητα του αποστολέα ή του προσώπου προς όφελος του οποίου αποστέλλεται το μήνυμα
• να διευκρινίζεται η πηγή από την οποία έχουν συλλεγεί τα στοιχεία επικοινωνίας του αποδέκτη εφόσον αυτή δεν είναι ο ίδιος
• να γίνεται παραπομπή σε πλήρες κείμενο ενημερωτικού σημειώματος για την προστασία προσωπικών δεδομένων
• να αναφέρεται ο τρόπος με τον οποίο ο αποδέκτης του μηνύματος μπορεί να ασκεί τα δικαιώματά του, μεταξύ των οποίων να μπορεί να ζητήσει εύκολα τον τερματισμό της επικοινωνίας.

β. Πολιτική επικοινωνία μέσω τηλεφωνικών κλήσεων με ανθρώπινη παρέμβαση

Σε περίπτωση που πραγματοποιούνται τηλεφωνικές κλήσεις πολιτικού περιεχομένου με ανθρώπινη παρέμβαση, θα πρέπει να συντρέχουν ορισμένες προϋποθέσεις ώστε οι κλήσεις αυτές να είναι σύννομες. Ειδικότερα σε κάθε επικοινωνία που δεν βασίζεται στην συγκατάθεση, το καλούμενο πρόσωπο θα πρέπει:

• να ενημερώνεται για την ταυτότητα του υποψηφίου και την ταυτότητα επιχείρησης του τηλεφωνικού, όταν η κλήση πραγματοποιείται από αυτό,
• να βλέπει τον αριθμό του καλούντος
• να ενημερώνεται για την πηγή των δεδομένων του,
• να του παρέχεται εύκολα η δυνατότητα να εναντιωθεί σε περαιτέρω τηλεφωνήματα,
• να παραπέμπεται το σε αναλυτικό ενημερωτικό σημείωμα, το οποίο αναλύεται ανωτέρω

Αν και πλέον δεν είναι υποχρεωτικό, συνιστάται για την πολιτική επικοινωνία μέσω τηλεφωνικών κλήσεων, οι διενεργούντες πολιτική επικοινωνία, να λαμβάνουν από όλους τους παρόχους τηλεφωνίας επικαιροποιημένα αντίγραφα των μητρώων του άρθρου 11 του ν. 3471/2006 και να εξασφαλίζουν ότι έχουν διαθέσιμες τις δηλώσεις των συνδρομητών που έχουν πραγματοποιηθεί έως τριάντα ημέρες πριν από την πραγματοποίηση της τηλεφωνικής κλήσης.

γ. Πολιτική επικοινωνία μέσω παραδοσιακού ταχυδρομείου

Η χρήση παραδοσιακού ταχυδρομείου επιτρέπεται βάσει του εννόμου συμφέροντος του υποψηφίου εφόσον πρόκειται για απλά δεδομένα τα οποία προέρχονται από νόμιμες πηγές, δηλαδή συλλέχθηκαν με νόμιμο τρόπο και η χρήση τους δεν είναι ασυμβίβαστη με το σκοπό της πολιτικής επικοινωνίας.

Μια εξ αυτών των πηγών είναι οι εκλογικοί κατάλογοι, οι οποίοι αποτελούν νόμιμη πηγή σύμφωνα με το άρθρο 5 παρ. 5 και 6 ν. 2623/1998 και το άρθρο 23 του κωδικοποιητικού Π.Δ. 96/2007 υπό τις εξής κατά νόμο προϋποθέσεις: Τα κόμματα λαμβάνουν πλήρη σειρά των εκλογικών καταλόγων, οι βουλευτές, ευρωβουλευτές, κάτοχοι αιρετών θέσεων στην τοπική αυτοδιοίκηση και οι υποψήφιοι λαμβάνουν απόσπασμα για την εκλογική περιφέρεια, στην οποία έχουν εκλεγεί ή είναι υποψήφιοι. Οι κατάλογοι χορηγούνται αποκλειστικώς για εκλογική χρήση ενώ η παραχώρηση και η χρήση τους για άλλο σκοπό ή από οποιονδήποτε τρίτο απαγορεύεται. Κατά συνέπεια:

• απαγορεύεται η διαβίβαση των εκλογικών καταλόγων ή των αποσπασμάτων τους σε τρίτα πρόσωπα, και
• επιβάλλεται η καταστροφή τους σε εύλογο χρονικό διάστημα, το οποίο να μην υπερβαίνει τους τρεις μήνες μετά τη λήξη της προεκλογικής περιόδου.

Ακόμη και όταν τα προσωπικά δεδομένα προέρχονται από νόμιμες πηγές ο υπεύθυνος επεξεργασίας οφείλει πριν από την πραγματοποίηση της πολιτικής επικοινωνίας να συμβουλεύεται το μητρώο «του άρθρου 13» το οποίο τηρεί η ΑΠΔΠΧ, και στο οποίο εγγράφονται όσα πρόσωπα δεν επιθυμούν τα στοιχεία τους να αποτελέσουν αντικείμενο επεξεργασίας για διαφημιστικούς σκοπούς μέσω ταχυδρομείου. Η λίστα του άρθρου 13 μπορεί να χορηγηθεί από το site της ΑΠΔΠΧ.

Για την πλήρη διασφάλιση των υποψηφίων συνιστάται να περιλαμβάνεται εντός του φακέλου το ενημερωτικό σημείωμα το οποίο αναφέρεται ανωτέρω.

Ομοίως με ανωτέρω, είναι κρίσιμο να λαμβάνεται ειδική μέριμνα για την τήρηση ακριβούς και ενημερωμένου αρχείου με τις δηλώσεις εναντίωσης για σκοπούς λογοδοσίας

Ειδικές προϋποθέσεις για άσκηση δικαιωμάτων ΓΚΠΔ

Έκαστος διενεργών την επικοινωνία, υπό την ιδιότητα του ως Υπεύθυνος Επεξεργασίας, θα πρέπει να είναι σε θέση να διεκπεραιώσει τυχόν αίτημα των άρθρων 15-22 ΓΚΠΔ. Ο διενεργών την επικοινωνία θα πρέπει να μπορεί να διεκπεραιώσει το αίτημα του υποκειμένου των δεδομένων, το αργότερο εντός μήνα από την λήψη του αιτήματος. Το διάστημα αυτό δύναται να παραταθεί κατά 2 ακόμη μήνες, εφόσον απαιτείται, λαμβανομένων υπόψη της πολυπλοκότητας του αιτήματος και του αριθμού των αιτημάτων.

Τι αλλάζει όταν η πολιτική επικοινωνία γίνεται μέσω Social Media;

Η σχέση φίλου ή ακολούθου στο προφίλ ή/και σε σελίδα υποψηφίου σε μέσα κοινωνικής δικτύωσης, ενδέχεται να δικαιολογεί την αποστολή προσωπικών μηνυμάτων πολιτικού περιεχομένου δια του ιδίου μέσου κοινωνικής δικτύωσης. Οι κανόνες που αναφέρονται στην ενότητα α ισχύουν και εδώ.

4. Συμπέρασμα

Οι διενεργούντες πολιτική επικοινωνία πρέπει να δίνουν ιδιαίτερη έμφαση στο ρυθμιστικό πλαίσιο που αφορά την επεξεργασία προσωπικών δεδομένων στο πλαίσιο πολιτικής επικοινωνίας.

Ως προς τη διενέργεια πολιτικής επικοινωνίας, είναι σημαντικό να δίνεται προτεραιότητα στις παρακάτω ενέργειε

Τήρηση αρχείου:

• αποδεκτών επικοινωνίας βάσει συγκατάθεσης,
• αποδεκτών επικοινωνίας βάσει εννόμου συμφέροντος,
• αποδεκτών που έχουν ανακαλέσει την συγκατάθεσή τους ή έχουν εναντιωθεί στην λήψη επικοινωνιών

Είναι χρήσιμο στο αρχείο αυτό να επισημαίνεται ποια προσωπικά δεδομένα προήλθαν απευθείας από τα υποκείμενα των δεδομένων και ποια από τρίτους

• Δημόσια ανάρτηση ενημερωτικού σημειώματος ή διασφάλιση αποστολής του σε κάθε επικοινωνία,
• Να ενημερώνουν τους αποδέκτες με ακρίβεια και λεπτομερώς, για την πηγή των δεδομένων των αποδεκτών
• Χρήση link για απεγγραφή από λίστες επικοινωνίας σε κάθε επικοινωνία ασχέτως μέσου (email ή/και SMS) και νόμιμης βάσης (Συγκατάθεση ή έννομο συμφέρον).

[1] Μέχρι πρότινος, με την έκδοση των νέων Κατευθυντήριων Γραμμών της 1/2023, όπως αναλύεται κατωτέρω.