Οι φιλοσοφικές πεποιθήσεις ως «ειδική κατηγορία» προσωπικών δεδομένων

Ο Α.Π. είναι μέλος του σωματείου «Ζην ηδέως» που έχει ως καταστατικό σκοπό την αναζήτηση του νοήματος της ζωής στο πρότυπο της Επικούρειας φιλοσοφίας και η σύζυγός του, Κ.Π., ακολουθεί ένα υγιεινό διαιτολόγιο ως «vegan».

Οι πληροφορίες αυτές μπορούν να ταυτοποιήσουν συγκεκριμένα πρόσωπα και αποτελούν προσωπικά δεδομένα, όπως προβλέπει ο Γενικός Κανονισμός Προστασίας Προσωπικών Δεδομένων με αρ. (ΕΕ) 2016/679 (στο εξής «ΓΚΠΔ»)1. Στο βαθμό που θεωρηθεί ότι σχετίζονται με φιλοσοφικές πεποιθήσεις, όπως θα αναλυθεί πιο κάτω, τα δεδομένα αυτά θα ανήκουν στο σκληρό πυρήνα της ιδιωτικής ζωής του Α.Π. και της Κ.Π. και θα χαρακτηριστούν ως προσωπικά δεδομένα «ειδικών κατηγοριών» (γνωστά ως «ευαίσθητα» δεδομένα)2.

Γιατί η διάκριση των προσωπικών δεδομένων σε «απλά» και «ειδικών κατηγοριών» ;

Οι ακόλουθες κατηγορίες προσωπικών δεδομένων ορίζονται στον ΓΚΠΔ (Άρθρο 9) ως «ειδικές» και αφορούν αποκλειστικά:

φυλετική ή εθνοτική καταγωγή, πολιτικά φρονήματα, θρησκευτικές ή φιλοσοφικές πεποιθήσεις, συμμετοχή σε συνδικαλιστική οργάνωση, γενετικά δεδομένα3, βιομετρικά δεδομένα με σκοπό την αδιαμφισβήτητη ταυτοποίηση προσώπου, δεδομένα που αφορούν την υγεία ή δεδομένα που αφορούν τη σεξουαλική ζωή φυσικού προσώπου ή τον γενετήσιο προσανατολισμό4.

Η πληροφοριακή βαρύτητα των δεδομένων αυτών είναι ιδιαίτερα έντονη ως προς την Ιδιωτικότητα5. Συνεπώς, λόγω της φύσης τους, η επεξεργασία τους ενδέχεται να συνεπάγεται αυξημένους κινδύνους για τα δικαιώματα και τις ελευθερίες του ατόμου με μακροχρόνιες πιθανόν συνέπειες, όπως :

• Προσβολή του απορρήτου της ιδιωτικής σφαίρας του ατόμου, λ.χ. από την αποκάλυψη δεδομένων υγείας, ή της σεξουαλικής ζωής
• Προσβολή συνταγματικά κατοχυρωμένων δικαιωμάτων και ελευθεριών, λ.χ. της ελευθερίας της γνώμης
• Αθέμιτες διακρίσεις και δυσμενή μεταχείριση, λ.χ. εξαιτίας προκαταλήψεων αναφορικά με τη φυλετική καταγωγή ή τις θρησκευτικές πεποιθήσεις του ατόμου

Συνέπεια του χαρακτηρισμού δεδομένων ως «ειδικών κατηγοριών» είναι η κατ’ αρχήν απαγόρευση της επεξεργασίας τους με την ταυτόχρονη εξασφάλιση αυστηρότερων προϋποθέσεων για την, κατ’ εξαίρεση, επεξεργασία τους, σύμφωνα με τον ΓΚΠΔ.

Και ενώ οι περισσότερες από τις πιο πάνω κατηγορίες μπορούν με ευχέρεια να εντοπιστούν και να καταταγούν ως «ειδικές», όπως λ.χ. η συμμετοχή σε συνδικαλιστική οργάνωση ή τα δεδομένα υγείας, συμβαίνει άραγε το ίδιο και με τις «φιλοσοφικές πεποιθήσεις»;

Ακολουθούν ορισμένες σκέψεις για το ζήτημα αυτό, λαμβάνοντας υπόψη τις συνέπειες μιας λανθασμένης εκτίμησης κατά την επεξεργασία τους, εν όψει ιδίως των κυρώσεων του ΓΚΠΔ.

Τι ορίζουμε ως «φιλοσοφικές πεποιθήσεις» ;

Η ερώτηση διακρίνεται σε δύο σκέλη: τι εννοούμε ως «πεποιθήσεις» και ποιες από αυτές θεωρούνται «φιλοσοφικές», ώστε να διακριθούν από άλλες αντιλήψεις του ατόμου ;

α) Πεποιθήσεις

Ως «πεποίθηση» γενικά ορίζεται η σταθερή γνώμη, άποψη, βεβαιότητα ότι αυτό που θεωρεί κάποιος σωστό ισχύει πραγματικά. Ακόμη, οι ιδέες, αρχές τις οποίες ασπάζεται κάποιος6. Με άλλα λόγια, «πεποίθηση είναι  η αξιολογική ή συναισθηματική πίστη και η βαθιά ριζωμένη ιδέα των ατόμων ή των ομάδων"7.

Έτσι, η «πεποίθηση» διακρίνεται από τη «γνώμη», την οποία αντιλαμβανόμαστε με κάποια ευρύτητα ως την υποκειμενική άποψη για κάθε θέμα8.

Επομένως, οι πεποιθήσεις αφορούν όχι απλά τις γνώμες του ατόμου, αλλά τις «σταθερές και ακλόνητες βεβαιότητες, θρησκευτικού χαρακτήρα, φιλοσοφικού χαρακτήρα, ιδεολογικού χαρακτήρα κ.λ.π … που δίνουν νόημα και κριτήρια στη ζωή του ανθρώπου, επιβάλλοντας υποχρεώσεις ενέργειας ή παραλείψεως»9. 

β) Φιλοσοφώντας περί Φιλοσοφίας

Έχοντας διανύσει ιστορικά μια απόσταση άνω των 2,500 χρόνων μέχρι σήμερα σε διαφορετικό τόπο και εποχή, από το λίκνο της στην αρχαία Ελλάδα, έως την Ανατολή και τη Δύση, η Φιλοσοφία δεν έτυχε ομόφωνου ορισμού, καθώς, όπως γίνεται δεκτό, κανένας ικανός ορισμός δεν εξαντλεί το νόημα της10.

Κυριολεκτικά Φιλοσοφία σημαίνει αγάπη προς τη Σοφία, ενώ ως Σοφία αντιλαμβανόμαστε τη θεωρητική γνώση αλλά και την άσκηση της Αρετής. Για τον Αριστοτέλη η Φιλοσοφία είναι «η Επιστήμη της Αλήθειας»11 ενώ για τον Bertrand Russell «κάτι ανάμεσα στη Θεολογία και την Επιστήμη»12.

Και ενώ η επιστημονική γνώση αφορά συγκεκριμένα αντικείμενα και πεδία, «…η Φιλοσοφία αναφέρεται στην ολότητα του Είναι, που αφορά τους ανθρώπους, επειδή είναι άνθρωποι, και στην Αλήθεια, η οποία εκεί που λάμπει, εγγίζει τον άνθρωπο βαθύτερα από κάθε επιστημονική γνώση»13.

Φιλοσοφικές προσεγγίσεις, ενσυνείδητες ή μη, θα εντοπίσουμε σε ένα εξαιρετικά ευρύ φάσμα της ανθρώπινης διάνοιας, όπως στα διαχρονικά έργα των μεγάλων στοχαστών και στις πολιτικές και θρησκευτικές αντιλήψεις. Καθώς, όπως επισημαίνεται, η Φιλοσοφία είναι αναπόφευκτη για τους ανθρώπους, φιλοσοφικές αντιλήψεις θα συναντήσουμε επίσης στις λαϊκές παροιμίες μέχρι και τις αυθόρμητες ερωτήσεις των παιδιών, ακόμη και των ατόμων με διανοητική ασθένεια.

Άλλωστε και η ίδια η άρνηση της Φιλοσοφίας αποτελεί κατ’ ουσία φιλοσοφική θέση14.

Γιατί η ένταξη των φιλοσοφικών πεποιθήσεων στις «ειδικές κατηγορίες»  προσωπικών δεδομένων ;

Οι φιλοσοφικές πεποιθήσεις ανήκουν στο «ενδιάθετο φρόνημα» (forum internum), στο χώρο της πνευματικής ελευθερίας, όπου συναντιούνται οι στοχασμοί, οι λογισμοί και τα συναισθήματά, αντανακλώντας τον εσωτερικό κόσμο του καθενός.

Αποτελούν συστατικά της κατοχυρωμένης συνταγματικά αξιοπρέπειας και της ελεύθερης ανάπτυξης της προσωπικότητας του ατόμου, ως έλλογου και συνειδητού όντος15. Ιδιαίτερη εκδήλωση του δικαιώματος της προσωπικότητας αποτελεί το δικαίωμα πληροφοριακής αυτοδιάθεσης, σύμφωνα με το οποίο καθένας έχει δικαίωμα προστασίας από τη συλλογή, επεξεργασία και χρήση, ιδίως με ηλεκτρονικά μέσα, των προσωπικών του δεδομένων, όπως νόμος ορίζει (άρθρο 9Α του Συντάγματος). Οι φιλοσοφικές πεποιθήσεις είναι επίσης ουσιώδη στοιχεία συνταγματικά κατοχυρωμένων ελευθεριών και δικαιωμάτων, όπως της ελευθερίας της γνώμης16, της τέχνης, της επιστήμης και της έρευνας και του δικαιώματος της ιδιωτικής ζωής.

Η δε προστασία της ιδιωτικής ζωής προϋποθέτει την εξασφάλιση του δικαιώματος του ατόμου «να προσδιορίζει σε ποια έκταση οι στοχασμοί του, τα συναισθήματα και οι συγκινησιακές του αντιδράσεις θα ανακοινώνονται σε τρίτους, έτσι ώστε να μπορεί το ίδιο να σχεδιάζει την ιδιωτική του ζωή, χωρίς εξωτερικούς καταναγκασμούς από κάποια αντικειμενικά standards συμπεριφοράς, λ.χ. την κρατούσα κοινωνική ηθική»17.

Η απομόνωση συγκεκριμένων πεποιθήσεων σε σχέση με το σύνολο της προσωπικότητας του ατόμου μπορεί να οδηγήσει σε αυθαίρετες κατηγοριοποιήσεις, καθώς και αθέμιτες διακρίσεις, στιγματισμό ή κοινωνικό αποκλεισμό, κατά παράβαση της αρχής της απαγόρευσης των διακρίσεων που καθιερώνεται στο άρθρο 14 της Ευρωπαϊκής Σύμβασης των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου18.

Σε ένα αυτοματοποιημένο περιβάλλον επεξεργασίας των δεδομένων αυτών, οι κίνδυνοι αυτοί για τα  δικαιώματα και τις ελευθερίες του ατόμου διογκώνονται επικίνδυνα.

Η εφαρμογή στην πράξη

Χρησιμοποιώντας τη χαρακτηριστική δύναμη του παραδείγματος, πεποιθήσεις που αφορούν την κλιματική αλλαγή έχουν χαρακτηριστεί το 2009 ως «φιλοσοφικές» από δικαστήριο του Ηνωμένου Βασιλείου στην υπόθεση CRAINGER PLC κατά T.NICHOLSON19.

Πρόσφατα δικαστήριο επίσης  του Ηνωμένου Βασιλείου κλήθηκε να απαντήσει στο ερώτημα κατά πόσον ο veganism αποτελεί ή όχι φιλοσοφική πεποίθηση, μετά από προσφυγή εργαζομένου που ισχυρίζεται ότι απολύθηκε από τον εργοδότη του διότι είναι vegan20.

Πράγματι, ενδέχεται ο veganism να βασίζεται σε ένα ισχυρό φιλοσοφικοηθικό θεμέλιο που επηρεάζει τη ζωή, τη συμπεριφορά και την ευρύτερη αντίληψη για τη σχέση του ανθρώπου με τον κόσμο21. Στο ίδιο μήκος ο συνήγορος του πρώην εργαζόμενου αναφέρει ότι (ο ethical) veganism αποτελεί καθορισμένη φιλοσοφική άποψη για τη σχέση ανθρώπων και ζώων.

Ωστόσο, ο veganism δύσκολα θα θεωρηθεί ως φιλοσοφική πεποίθηση όταν αντιμετωπίζεται απλά ως ένας υγιεινός τρόπος ζωής, μια lifestyle επιλογή που ακολουθεί τη μόδα, στερούμενη φιλοσοφικής ή ηθικής βάσης22.

Μεταφέροντας το παράδειγμα στο χώρο της προστασίας των προσωπικών δεδομένων, ο υπεύθυνος επεξεργασίας  θα χρειαστεί να προβεί σε αξιολογική κρίση εάν οι αντιλήψεις ενός ατόμου για διάφορα ζητήματα που το απασχολούν αποτελούν ριζωμένες «πεποιθήσεις» με φιλοσοφικό ή όχι υπόβαθρο, ώστε να χαρακτηριστούν ως προσωπικά δεδομένα «ειδικής κατηγορίας» που χρήζουν αυξημένης προστασίας, όπως στην περίπτωση της Κ.Π του παραδείγματός μας που ακολουθεί vegan διαιτολόγιο.

Ακολούθως, οι ηθικές πεποιθήσεις του ατόμου ή οι κοινωνιολογικές που σχετίζονται με την κοινωνική συμπεριφορά θα τύχουν της αυξημένης προστασίας που επιφυλάσσει ο ΓΚΠΔ ως δεδομένα ειδικών κατηγοριών; Αν ναι, γιατί δεν περιλήφθηκαν ρητά στον αποκλειστικό κατάλογο του άρθρου 9 ΓΚΠΔ;23

Λαμβάνοντας δε υπόψη ότι αρκεί το μέτρο κατανόησης του «μέσου ανθρώπου»24 για το χαρακτηρισμό πληροφοριών ως «προσωπικών δεδομένων ειδικής κατηγορίας», δύναται άραγε ο μέσος άνθρωπος να αξιολογήσει τις σύνθετες αυτές έννοιες κατά την επεξεργασία των αντίστοιχων προσωπικών δεδομένων βάσει του ΓΚΠΔ εντός του συγκεκριμένου πλαισίου της επεξεργασίας; Στο παράδειγμα μας η συμμετοχή του Α.Π. στο σωματείο «Ζην ηδέως» παρέχει ένα  κριτήριο για το χαρακτηρισμό των σχετικών πληροφοριών ως «φιλοσοφικών πεποιθήσεων». Πως θα αξιολογηθούν όμως άλλες δραστηριότητες που σχετίζονται έμμεσα με τον εν γένει φιλοσοφικό τομέα, λ.χ. συμμετοχή σε εκδηλώσεις με αντικείμενο φιλοσοφικά ζητήματα, αναγνωστικές προτιμήσεις διαφόρων φιλοσοφικών έργων κ.ο.κ.25.

Ακόμη, ο υπεύθυνος επεξεργασίας θα έχει λάβει υπόψη του με ποιο τρόπο η επεξεργασία των φιλοσοφικών πεποιθήσεων μπορεί να επηρεάσει τα υποκείμενα αυτών και θα μπορεί να δικαιολογήσει τυχόν δυσμενείς επιπτώσεις λόγω της επεξεργασίας; Με άλλα λόγια, μια σύννομη επεξεργασία των φιλοσοφικών πεποιθήσεων του ατόμου θα είναι συγχρόνως και θεμιτή σε κάθε περίπτωση, όπως απαιτεί ο ΓΚΠΔ;26

Συμπερασματικές παρατηρήσεις

Εν όψει των ανωτέρω είναι δύσκολος ο σαφής προσδιορισμός της έννοιας των «φιλοσοφικών πεποιθήσεων».

To ζήτημα αυτό έχει εντοπιστεί από την Ομάδα Εργασίας του άρθρου 29 - ήδη Ευρωπαϊκό Συμβούλιο Προστασίας Δεδομένων - υπό το προγενέστερο νομοθετικό πλαίσιο προστασίας προσωπικών δεδομένων (Οδηγία 95/46), χαρακτηρίζοντας τον όρο «φιλοσοφικές πεποιθήσεις» ως «εξαιρετικά ευρύ»27.

Επομένως θα χρειαστεί να εξειδικευτεί η έννοια και το περιεχόμενο των «φιλοσοφικών πεποιθήσεων» υπό το πρίσμα των διατάξεων του ΓΚΠΔ, κατά το δυνατόν με ακρίβεια, ώστε να ανταποκρίνεται πληρέστερα στην έννοια των προστατευμένων πεποιθήσεων ως προσωπικών δεδομένων ειδικής κατηγορίας.

• 1. Αλεξανδροπούλου-Αιγυπτιάδου Ε., Προσωπικά Δεδομένα, Νομική Βιβλιοθήκη, 2016
• 2. Ιγγλεζάκης Ι., Ευαίσθητα προσωπικά δεδομένα, Εκδόσεις Σάκκουλα Αθήνα-Θεσσαλονίκη 2003, όπου και η παρουσίαση της γερμανικής θεωρίας των τριών σφαιρών της ιδιωτικής ζωής: κοινωνικής, ιδιωτικής και απόρρητης, σελ. 165 επ.
• 3. Μήτρου Λ.-Μανιάτη Γ., Η προστασία των γενετικών δεδομένων, Εκδόσεις Σάκκουλα Αθήνα-Θεσσαλονίκη, 2008
• 4. Για τη διάκριση «απλά» και «ευαίσθητα» προσωπικά δεδομένα υπό το καθεστώς του Ν. 2472/1997 ως κατασκευή της θεωρίας, καθώς ο (ήδη προγενέστερος) νόμος χρησιμοποιούσε μόνο τον όρο «ευαίσθητα» βλ. Αλεξανδροπούλου-Αιγυπτιάδου Ε., όπως πιο πάνω, σελ. 52
• 5. Αιτιολογικές Σκέψεις ΓΚΠΔ υπό στοιχεία 51 έως 56
• 6. Λεξικό της κοινής Νεοελληνικής, λήμμα «Πεποίθηση» http://www.greek-language.gr/greekLang/modern_greek/tools/lexica/trianta...
• 7. Λεξικό των Επιστημών του Ανθρώπου, Θ.Α Βασιλείου, Ν. Σταματάκη, εκδ. Gutenberg
• 8. Σχετικές διακρίσεις στο πλαίσιο της ανάλυσης της ελευθερίας του λόγου σε Δημητρόπουλο Α., Συνταγματικά Δικαιώματα», Β’ Έκδοση, Εκδόσεις Σάκκουλα, Αθήνα-Θεσσαλονίκη 2008
• 9. Ανθόπουλος Χ. Το συνταγματικό δικαίωμα στην ελευθερία της συνείδησης, Εκδ. Σάκκουλας Θεσσαλονίκη, 1992, σελ. 18 όπου και ο προβληματισμός για τα νομικά ζητήματα της «ελευθερίας της συνείδησης»
• 10. Definition of philosophy, Merriam-Webster Dictionary 1a(1) : all learning exclusive of technical precepts and practical arts (2) : the sciences and liberal arts exclusive of medicine, law, and theology a doctor of philosophy (3) : the 4-year college course of a major seminary b(1) archaic : PHYSICAL SCIENCE (2) : ETHICS c : a discipline comprising as its core logic, aesthetics, ethics, metaphysics, and epistemology 2a : pursuit of wisdom b : a search for a general understanding of values and reality by chiefly speculative rather than observational means c : an analysis of the grounds of and concepts expressing fundamental beliefs 3a : a system of philosophical concepts b : a theory underlying or regarding a sphere of activity or thought the philosophy of war 4a : the most basic beliefs, concepts, and attitudes of an individual or group b : calmness of temper and judgment befitting a philosopher
• 11. Οι έννοιες «Αρετή», «Αλήθεια» και «Είναι» εκφεύγουν της παρουσίασης αυτής.
• 12. Bertrand Russell, History of Western Philosophy, 1η έκδοση 1946
• 13. Καρλ Γιάσπερς, Εισαγωγή στη Φιλοσοφία, μετάφραση Χ. Μαλεβίτση, εκδ. Δωδώνη
• 14. Καρλ Γιάσπερς, όπως πιο πάνω
• 15. Μάνεσης Α., Συνταγματικά Δικαιώματα, Ατομικές ελευθερίες, 1982
• 16. Αντικείμενο της ελευθερίας της γνώμης εκτός από τις πεποιθήσεις αποτελούν και οι απλές απόψεις, δηλώσεις, ειδήσεις, γεγονότα,διαφημίσεις κ.λ.π. Βλ. Δαγτόγλου Π., Ατομικά δικαιώματα, 2005
• 17. Κ. Μαυριά, Το συνταγματικό δικαίωμα του ιδιωτικού βίου, Αθήνα-Κομοτηνή, 1982 όπου και παραπομπή στο περίφημο άρθρο των Warren S. and Brandeis L “The right to Privacy”, Harvard Law Review, 1890
• 18. Όπως συμπληρώνεται από το 12ο Πρόσθετο Πρωτόκολλο. Επίσης βλ. άρθρο 13 ΣυνθΕΚ για την καταπολέμηση των διακρίσεων, Οδηγίες 2000/43 και 2000/78 για την αρχής της ίσης μεταχείρισης χωρίς διακρίσεις και την ίση μεταχείριση στην απασχόληση χωρίς διακρίσεις λόγω πεποιθήσεων μεταξύ άλλων κριτηρίων, αντίστοιχα, Διεθνές Σύμφωνο ατομικών και πολιτικών δικαιωμάτων του ΟΗΕ 1996
• 19. UK Employment Appeal Tribunal (Appeal No. UKEAT/0219/09) http://www.bailii.org/uk/cases/UKEAT/2009/0219_09_0311.html
• 20. https://www.telegraph.co.uk/news/2018/12/03/ethical-veganism-could-consi...
• 21. Peter Singer, professor of Bioethics, Princeton University, Jeff McMahan, Oxford University moral philosopher και Brian Earp, research fellow at the Oxford Uehiro Center for Practical Ethics, “Veganism deserves the same protection against discrimination as religion, say philosophers” By Olivia Goldhill, December 4, 2018 https://qz.com/1483029/veganism-deserves-the-same-protection-against-dis...
• 22. Brian Earp, research fellow at the Oxford Uehiro Center for Practical Ethics, όπως αμέσως πιο πάνω
• 23. Αξίζει να προστεθεί ότι η Σύμβαση 108/1981 ως προσωπικά δεδομένα ειδικών κατηγοριών αναφέρει τα εξής: φυλετική καταγωγή, πολιτικές ή θρησκευτικές απόψεις ή άλλες πεποιθήσεις, υγεία, σεξουαλική ζωή και ποινικές καταδίκες. Επίσης στην Αιτιολογική Σκέψη Νο 71 του ΓΚΠΔ αναφορικά με την πρόληψη των διακρίσεων σε βάρος του ατόμου αναφέρονται γενικά «οι πεποιθήσεις»
• 24. Ιγγλεζάκη Ι., όπως πιο πάνω
• 25. Ιγγλεζάκη Ι. παράδειγμα αναφορικά με τα πολιτικά φρονήματα, όπως πιο πάνω, σελ. 211
• 26. Για την έννοια «θεμιτή» επεξεργασία προσωπικών δεδομένων βλ. Παπακωνσταντίνου Ε. “What is “fair” in “fair and lawful” processing of personal data?”, http://www.papakonstantinou.me/blog-posts/what-is-fair-in-fair-and-lawfu...
• 27. ARTICLE 29 DATA PROTECTION WORKING PARTY Advice paper on special categories of data (“sensitive data”) 4/2011