«Το αφήνω στο/ στη σύζυγό μου και μετά το θάνατό του/της στον ανηψιό μου»

Το σενάριο που περιγράφεται στον τίτλο του παρόντος blog θα μπορούσε να συνοψιστεί:

Αν πεθάνει ο αρχικός κληρονόμος πριν τον διαθέτη, τότε ο δεύτερος/ καταπιστευματοδόχος, κληρονομεί αμέσως ή όχι;

Κατά το άρθρο 1932 ΑΚ, ναι. 

Πρόκειται για μια περίπτωση νόμιμης σιωπηρής υποκατάστασης.

Σύμφωνα με τη διάταξη του άρθρου 1809 ΑΚ «Ο διαθέτης μπορεί να διορίσει υποκατάστατο κληρονόμο για την περίπτωση που ο εγκατάστατος εκπέσει είτε πριν από την επαγωγή είτε μετά την επαγωγή». Από την ανωτέρω διάταξη προκύπτει ότι ο υποκατάστατος ορίζεται με σχετική διάταξη στη διαθήκη. Ωστόσο, χρήση τυπικής φρασεολογίας ή πανηγυρικών εκφράσεων δεν απαιτείται, πολύ δε περισσότερο, η βούληση του διαθέτη για ορισμό υποκατάστατου (πραγματική ή και υποθετική) μπορεί να συναχθεί και ερμηνευτικά.

Με τον ως άνω θεσμό της υποκατάστασης, ο νόμος διευρύνει τις δυνατότητες του διαθέτη να ρυθμίσει την τύχη της κληρονομίας του ακόμη και πέρα από το πρόσωπο του (αρχικού) κληρονόμου. Η υποκατάσταση που προβλέπεται στη διάταξη του άρθρου 1809 ΑΚ είναι εκούσια, στηρίζεται δηλαδή στην πραγματική ή υποθετική βούληση του διαθέτη, και αποκαλείται στο παράτιτλο της διάταξης «κοινή». Πέρα από την εκούσια υποκατάσταση της ΑΚ 1809 υπάρχει, μεταξύ άλλων, και η νόμιμη υποκατάσταση που προβλέπεται στις ΑΚ 1791 και 1932, χωρίς να χρειάζεται για την επέλευσή της η απόδειξη σχετικής βούλησης του διαθέτη. Περαιτέρω, από τη βούληση του διαθέτη, διαπιστούμενη ερμηνευτικά, θα προκύψει ακόμη το περιεχόμενο και η έκταση της υποκατάστασης.

Σύμφωνα δε με τη διάταξη του άρθρου 1812 ΑΚ, «το δικαίωμα από την υποκατάσταση προηγείται από το δικαίωμα της προσαύξησης». Η ρύθμιση της προσαύξησης στη διαδοχή από διαθήκη με τη διάταξη του άρθρου 1807 ΑΚ στηρίζεται στην τεκμαιρόμενη βούληση του μέσου διαθέτη και περιέχεται σε συμπληρωτικό κανόνα δικαίου, ενδοτικού χαρακτήρα. Από την άλλη μεριά η υποκατάσταση χωρεί ακριβώς επειδή τη θέλησε ο συγκεκριμένος διαθέτης. Με αυτά τα δεδομένα, η ρύθμιση της διάταξης του άρθρου 1812 ΑΚ, σύμφωνα με την οποία «το δικαίωμα από την υποκατάσταση προηγείται από το δικαίωμα της προσαύξησης», εμφανίζεται αυτονόητη:

Είναι πραγματικά λογικό, η πραγματική ή υποθετική βούληση του συγκεκριμένου διαθέτη (δηλαδή η υποκατάσταση) να έχει νομική και ουσιαστική βαρύτητα μεγαλύτερη από την τεκμαιρόμενη βούληση του μέσου διαθέτη (δηλαδή από την προσαύξηση.

Η ρύθμιση της ΑΚ 1812 έχει ενδοτικό χαρακτήρα και, συνεπώς, δεν εφαρμόζεται, όταν συνάγεται διαφορετική βούληση του διαθέτη.