Παρατηρήσεις επί του νέου σχεδίου νόμου με τις αλλαγές σε ΠΚ και ΚΠΔ από τον Συνήγορο του Πολίτη

Ο Συνήγορος του Πολίτη, στο πλαίσιο τόσο της γενικής αρμοδιότητας της Αρχής, ως φορέας προάσπισης των ατομικών, κοινωνικών και πολιτικών δικαιωμάτων, όσο και των ειδικών αρμοδιοτήτων του Εθνικού Μηχανισμού Πρόληψης των Βασανιστηρίων, της προάσπισης και προαγωγής των δικαιωμάτων του παιδιού και της ίσης μεταχείρισης και καταπολέμησης των διακρίσεων, δημοσίευσε σχόλια επί του σχεδίου νόμου με τίτλο «Παρεμβάσεις στον Ποινικό Κώδικα και τον Κώδικα Ποινικής Δικονομίας για την επιτάχυνση και την ποιοτική αναβάθμιση της ποινικής δίκης – Εκσυγχρονισμός του νομοθετικού πλαισίου για την πρόληψη και την καταπολέμηση της ενδοοικογενειακής βίας».

Μεταξύ άλλων, η Αρχή επεσήμανε τα εξής:

Παρατηρήσεις υπό το πρίσμα του Εθνικού Μηχανισμού Πρόληψης των Βασανιστηρίων

Η Αρχή διαπίστωσε ότι στο προτεινόμενο σχέδιο νόμου και κυρίως σε σειρά διατάξεων που αφορούν τον ποινικό κώδικα παρατηρείται μια εκτεταμένη και οριζόντια προσαύξηση του ανώτατου ορίου της πρόσκαιρης κάθειρξης και αντίστοιχη αναπροσαρμογή των λοιπών στερητικών της ελευθερίας ποινών, καθώς και αυστηροποίηση του πλαισίου έκτισης και αναστολής εκτέλεσης της ποινής, γεγονός που αναμφίβολα θα αυξήσει τον πληθυσμό των ελληνικών φυλακών, όπως άλλωστε επισημαίνεται και από το Γενικό Λογιστήριο του Κράτους στην αντίστοιχη έκθεση που συνοδεύει το σχέδιο νόμου.

Την ίδια στιγμή, με το σχέδιο νόμου επανέρχεται με το άρθρο 12 η χρηματική ποινή, ένα μέτρο που πέραν του γεγονότος ότι έχει χαρακτηριστεί εισπρακτικού χαρακτήρα και κοινωνικά άδικο, φαίνεται να μπορεί εν τοις πράγμασι να δυναμιτίσει την ορθή λειτουργία άλλων εναλλακτικών της κράτησης μέτρων όπως η κοινωφελής εργασία και η ηλεκτρονική επιτήρηση.

Ο Συνήγορος τονίζει επανειλημμένα, ότι κάθε πρωτοβουλία αναθεώρησης των κανόνων που διέπουν την οργάνωση και λειτουργία του συστήματος απονομής της ποινικής δικαιοσύνης πρέπει να γίνεται υπό το πρίσμα μίας «ολιστικής» επανεξέτασης της λειτουργίας του, τόσο στις επιμέρους όψεις του – δηλ. τη νομοθετική (σύστημα ποινών), τη δικαστική (επιμέτρηση ποινών) και τη σωφρονιστική (συνθήκες κράτησης) – όσο και, συνολικά, στις μεταξύ τους αλληλεπιδράσεις, στο πλαίσιο μιας μεσοπρόθεσμης, συγκροτημένης, ποινικής και σωφρονιστικής πολιτικής.

Παρατηρήσεις ως προς τις προτεινόμενες ρυθμίσεις που αφορούν ανηλίκους

- Άρθρο 29 Σχεδίου: «Εξορθολογισμός των κριτηρίων περιορισμού ανηλίκων σε κατάστημα κράτησης νέων- Τροποποίηση παρ. 1 άρθρου 127 Ποινικού Κώδικα»

Η σημαντική διεύρυνση των περιπτώσεων εγκλεισμού ανηλίκων σε κατάστημα κράτησης προβληματίζει τον Συνήγορο, δεδομένων τόσο του υπάρχοντος συστήματος και των συνθηκών κράτησης στη χώρα μας όσο και των αρχών που διέπουν τη Διεθνή Σύμβαση για τα Δικαιώματα του Παιδιού και τους Κανόνες των Ηνωμένων Εθνών για την προστασία των ανηλίκων που στερούνται της προσωπικής τους ελευθερίας, σύμφωνα με τις οποίες η στέρηση της ελευθερίας πρέπει να αποτελεί έσχατο καταφύγιο κοινωνικής αντίδρασης.

Αξίζει να σημειωθεί, ότι με την επιχειρούμενη διεύρυνση καθίσταται εφικτός ο εγκλεισμός σε κατάστημα κράτησης και για μικρότερης ηθικοκοινωνικής απαξίας εγκλήματα (πχ διακεκριμένη κλοπή).

Η Αρχή εκφράζει, επίσης, τον προβληματισμό της για την αύξηση των χρονικών ορίων κράτησης σε ειδικό κατάστημα κράτησης νέων από 8 σε 10 έτη στο άρθρο 7 του σχεδίου, που τροποποιεί το άρθρο 54 του Ποινικού Κώδικα.

Βασική αρχή του ποινικού δικαίου των ανηλίκων αποτελεί η αγωγή αντί της τιμωρίας και η αποφυγή μέτρων περιορισμού της ελευθερίας τους, δεδομένου ότι - όπως υποστηρίζεται στην επιστήμη και διαπιστώνεται στην πράξη- η στέρηση της ελευθερίας του ανηλίκου λειτουργεί τελικά επιβαρυντικά, συμβάλλοντας στην υποτροπή αντί της επιδιωκόμενης αποχής από την παραβατικότητα.

Σε ό,τι αφορά την ακαταλληλότητα του εγκλεισμού για τη μεταχείριση των ανηλίκων, αναμφισβήτητη είναι και η σημασία των συνθηκών κράτησης, επομένως του τρόπου εφαρμογής του επιβαλλόμενου μέτρου, στους ανήλικους παραβάτες. Δυστυχώς, οι συνθήκες αυτές είναι ακατάλληλες, όπως έχει επισημάνει σταθερά ο Συνήγορος τα τελευταία χρόνια στις εκθέσεις αυτοψίας για τα Καταστήματα Κράτησης Ανηλίκων αλλά και στις επανειλημμένες επιστολές του προς το αρμόδιο υπουργείο.

Η Αρχή τόνισε ότι η καταρχήν θετική προσθήκη εδαφίου στο εν λόγω άρθρο μετά τη διαβούλευση, σύμφωνα με την οποία: «Κρίνοντας από τις περιστάσεις, το δικαστήριο μπορεί να αντικαταστήσει εν όλω ή εν μέρει, την έκτιση του περιορισμού σε ειδικό κατάστημα κράτησης νέων σε κατ’ οίκον έκτιση ή σε κοινωφελή εργασία, με αναλογική εφαρμογή των άρθρων 104Α και 105», θα πρέπει να εξετασθεί υπό το πρίσμα της εφαρμοσιμότητάς της στην πράξη, ειδικά λαμβάνοντας υπόψη την ισχύουσα κατάσταση σε ό,τι αφορά το μέτρο της κοινωφελούς εργασίας ανηλίκων στη χώρα αλλά και το κόστος και τις δυσχέρειες εφαρμογής για όλη την Ελλάδα της ηλεκτρονικής επιτήρησης.

- Άρθρο 33 Σχεδίου: «Διατάραξη της λειτουργίας υπηρεσίας νοσηλευτικών ιδρυμάτων και χώρων πρωτοβάθμιας ή δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης – Προσθήκη παρ. 4 και 5 στο άρθρο 168 του Ποινικού Κώδικα»

Ο συνήγορος θεωρεί σκόπιμη την αποσαφήνιση του πεδίου εφαρμογής της παρ. 5, που προστέθηκε μετά τη διαβούλευση και εισάγει αδίκημα διατάραξης της λειτουργίας χώρων πρωτοβάθμιας ή δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης με οποιονδήποτε τρόπο (φωνασκίες, θόρυβο, ύβρεις ή απειλές κατά του εκπαιδευτικού προσωπικού, εργαζομένων, υπαλλήλων ή μαθητών), με στόχο την αποτροπή του κινδύνου μελλοντικής ιδίως παρερμηνείας και εφαρμογής της σε μέλη της ίδιας της εκπαιδευτικής κοινότητας (μαθητές και εκπαιδευτικούς).

- Άρθρο 122 Σχεδίου: «Προϋποθέσεις ποινικής διαμεσολάβησης – Τροποποίηση άρθρου 11 ν. 3500/2006»

Προβληματισμό δημιουργεί η διατήρηση στην παρ. 3 του ηλικιακού ορίου των 14 ετών, που υπάρχει και στην ισχύουσα διάταξη, ως προς τη δυνατότητα του παιδιού να ακούγεται και, συνακόλουθα, να συμμετέχει στη διαδικασία της διαμεσολάβησης. Εκτιμάται, ότι η πρόβλεψη ηλικιακού ορίου θα μπορούσε να θεωρηθεί δικαιολογημένη σε σχέση με την παράσταση, παρότι δεν τεκμηριώνεται ειδικά η επιλογή της συγκεκριμένης ηλικίας, ωστόσο φαίνεται προβληματική η σύνδεσή του και με τη δυνατότητα του παιδιού να εκφράσει τη γνώμη του.

Η Αρχή θεωρεί ότι θα πρέπει να γίνει ρητή διάκριση ανάμεσα στην παράσταση μετά την ηλικία των 14 και στην ακρόαση της γνώμης του παιδιού από τον αρμόδιο Εισαγγελέα. Η τελευταία θα πρέπει να επιδιώκεται σε κάθε περίπτωση, ανεξαρτήτως ηλικιακού περιορισμού, με στόχο την ευθυγράμμιση και με το άρθρο 12 της ΔΣΔΠ. Περαιτέρω, η ακρόαση της γνώμης του παιδιού είναι κρίσιμη για το σχηματισμό πεποίθησης εκ μέρους του αρμόδιου Εισαγγελέα Ανηλίκων για το αν ελλοχεύει κίνδυνος σύγκρουσης συμφερόντων μεταξύ του ασκούντος την επιμέλεια και του παιδιού.

Τέλος, κρίσιμη για την ολοκληρωμένη και συνεπή υλοποίηση της εν λόγω διάταξης, είναι η πρόβλεψη παροχής εξειδικευμένης κατάρτισης στους αρμόδιους Εισαγγελείς (Ανηλίκων, όπου υπάρχουν, και Πρωτοδικών για την υπόλοιπη επικράτεια) ως προς τα δικαιώματα των παιδιών εν γένει και τις παραμέτρους της στάθμισης του βέλτιστου συμφέροντός τους, καθώς και η υιοθέτηση σαφούς διαδικασίας, κατά την οποία τα παιδιά θα ενημερώνονται πλήρως και σε γλώσσα απολύτως προσαρμοσμένη στην ηλικία και το αναπτυξιακό τους στάδιο για τα δικαιώματα και την υπόθεσή τους.

- Άρθρο 129 Σχεδίου: «Υποχρεώσεις των επαγγελματιών – Αντικατάσταση άρθρου 23 ν. 3500/2006»

Θετική θεωρείται καταρχήν η προτεινόμενη διεύρυνση του πεδίου των επαγγελματιών που οφείλουν να ενημερώνουν άμεσα τις αρχές σε περιπτώσεις ενδοοικογενειακής βίας -πέρα δηλαδή από τη γενική υποχρέωση των δημοσίων υπαλλήλων που απορρέει από το άρθ. 38 του ΚΠΔ- και με παράλληλη κατοχύρωση του ακαταδίωκτου, ώστε να τους ενθαρρύνει στην εκπλήρωση του καθήκοντος αυτού.

Βασικό ρόλο στην αναφορά περιπτώσεων ενδοοικογενειακής βίας μπορεί να έχουν και άλλες κατηγορίες επαγγελματιών, που ενδεχομένως εκ παραδρομής έχουν παραλειφθεί, ιδίως νοσηλευτικό προσωπικό, ψυχολόγοι αλλά και βοηθητικό προσωπικό που παρέχει υπηρεσίες στην εκπαίδευση.

Σκόπιμη επίσης θεωρείται η διατήρηση της ρητής αναφοράς και στην ιδιωτική εκπαίδευση (που υπάρχει στην ισχύουσα διάταξη), προς αποφυγή παρερμηνειών σε σχέση με τις υποχρεώσεις των εκπαιδευτικών και άλλων εργαζόμενων σε ιδιωτικούς εκπαιδευτικούς φορείς.

Παρατηρήσεις υπό την οπτική της προώθησης της αρχής της ίσης μεταχείρισης και της καταπολέμησης των διακρίσεων

Με το Άρθρο 116 τροποποιείται το άρθρο 1 του ν. 3500/2006 στην παρ. 2. Εκτιμάται ότι σκόπιμο θα ήταν να προβλεφθεί /επεκταθεί η προβλεπόμενη προστασία, εκτός από τους συγγενείς και τους συντρόφους, και σε άτομα, που συνοικούν με μία οικογένεια και δεν είναι σύντροφοι ή δεν καλύπτονται από τον βαθμό συγγένειας (βλ. πρόβλεψη μέχρι τον τέταρτο βαθμό). Συνήθως πρόκειται για πρόσωπα, μακρινούς συγγενείς ή οικογενειακούς φίλους, συνήθως άτομα με προβλήματα υγείας, ηλικιωμένους ή και νεαρά άτομα, που έχει αναλάβει άτυπα ο δράστης τη φροντίδα τους. Για το λόγο αυτό στο στοιχ. Γ΄ της παρ. 2 προτείνεται να προστεθεί και «πρόσωπα, που συνοικούν».

Με το Άρθρο 128 διευρύνονται οι φορείς του δημοσίου τομέα που παρέχουν συνδρομή και άμεση ενημέρωση του θύματος και των φορέων από τις αρμόδιες αστυνομικές αρχές και τροποποιείται το άρθρο 21 ν. 3500/2006 για την κοινωνική συμπαράσταση στα θύματα.

Είναι σημαντικό να εξασφαλισθεί η άμεση συνεργασία των αρμόδιων υπηρεσιών με την Ελληνική Αστυνομία για την προστασία και την αρωγή των θυμάτων ενδοοικογενειακής βίας. Συνεπώς, εκτός από την νομοθετική πρόβλεψη είναι σημαντικό να προτεραιοποιηθεί η κατάλληλη εκπαίδευση, η επαρκής στελέχωση των αρμοδίων φορέων, συμπεριλαμβανομένης και της Ελληνικής Αστυνομίας, η ύπαρξη πρωτοκόλλων συνεργασίας των αρμοδίων φορέων, καθώς και η επάρκεια δομών και πόρων για την αντιμετώπιση των αναγκών, έκτακτων και μακροπρόθεσμων των θυμάτων ενδοοικογενειακής βίας.

Στο με τίτλο «Άρθρο 130: Μέριμνα για τα θύματα ενδοοικογενειακής - προσθήκη άρθρου 23Α Ατομική αξιολόγηση των θυμάτων και διαχείριση του κινδύνου επανάληψης της βίας και δευτερογενούς θυματοποίησης» προτείνεται να προστεθεί και το φύλο, καθώς η έκφραση φύλου στην παρ. 2 α και το φύλο στα προσωπικά χαρακτηριστικά του θύματος κατά την ατομική αξιολόγηση, δεομένου του γεγονότος ότι μεγάλος αριθμός θυμάτων ενδοοικογενειακής βίας είναι γυναίκες, καθώς και άτομα ΛΟΑΤΚΙ+.

Με το Άρθρο 131 «Προσλήψεις συγγενών θυμάτων ενδοοικογενειακής βίας - Τροποποίηση υποπερ. ββ) περ. γ΄ παρ. 1 άρθρου 18 ν. 3870/2010» προβλέπεται η δυνατότητα πρόσληψης συγγενών, σε περίπτωση θανάτου θυμάτων ενδοοικογενειακής βίας, ως προσωπικό καθαριότητας σε σχολικές μονάδες. Επισημαίνεται η αποσπασματικότητα της ρύθμισης, καθώς ουσιαστικά προβλέπει ένα ευεργέτημα στους συγγενείς των θυμάτων ενδοοικογενειακής βίας μόνο σε περίπτωση θανάτου των θυμάτων. Χωρίς να υποτιμάται η σημασία αυτής της πρόβλεψης, είναι σημαντικό να αναδειχθεί παράλληλα η σημασία προστασίας των θυμάτων που επέζησαν της βίας αυτής και η ανάγκη υποστήριξης, ενδυνάμωσης και ένταξης σε προγράμματα επαγγελματικής κατάρτισης και πρόσβασης στην αγορά εργασίας, ζητήματα για τα οποία θα πρέπει να υπάρξουν ρυθμίσεις και πολιτικές, που όμως απουσιάζουν από το παρόν σχέδιο νόμου.

Παρατήρηση ως προς την εμφάνιση στην ακροαματική διαδικασία αστυνομικών και προανακριτικών υπαλλήλων

Τέλος, η Αρχή έκρινε θετική την τροποποίηση μετά τη διαβούλευση του άρθρου 78 για την πρόβλεψη εξαίρεσης εμφάνισης μαρτύρων στην ακροαματική διαδικασία, σύμφωνα με την οποία αστυνομικοί και λοιποί προανακριτικοί υπάλληλοι που έχουν καταθέσει στην προδικασία θα καλούνται από τον εισαγγελέα, αν η πράξη αφορά κακούργημα και το ζητήσει ο κατηγορούμενος εντός προθεσμίας 5 ημερών από την επίδοση του κλητηρίου θεσπίσματος ή της κλήσης στο ακροατήριο. Η εμφάνιση αστυνομικών και λοιπών προανακριτικών υπαλλήλων σε ποινική δίκη είναι σημαντική λόγω της αλληλεπίδρασης, παρότι αυτοτελείς διαδικασίες, της ποινικής δίκης με την πειθαρχική διαδικασία, η οποία κατά περίπτωση εμπίπτει στην ειδική αρμοδιότητα του Συνηγόρου του Πολίτη ως Εθνικού Μηχανισμού Διερεύνησης των Περιστατικών Αυθαιρεσίας.

Δείτε αναλυτικά τις παρατηρήσεις του ΣτΠ στο synigoros.gr.