Η αναθεώρηση του άρθρου 16 παρ. 2 και η συνταγματική λειτουργία της παιδείας ως θεσμικής εγγύησης ανάπτυξης της θρησκευτικής συνείδησης
Του Αρχιμανδρίτη Αθηναγόρα Σουπουρτζή, Καθηγητή Εκκλησιαστικού και Κανονικού Δικαίου Θεολογικής Ακαδημίας Volyn Ουκρανίας- Επισκέπτη Καθηγητή Ανωτάτης Εκκλησιαστικής Ακαδημίας Αθηνών.
Η υπό εξέλιξη συνταγματική αναθεώρηση επαναφέρει στον νομικοπολιτικό διάλογο τη διάταξη του άρθρου 16 παρ. 2, η οποία ορίζει ότι η παιδεία αποτελεί βασική αποστολή του Κράτους και έχει μεταξύ άλλων σκοπό «την ανάπτυξη της εθνικής και θρησκευτικής συνείδησης». Η πρόβλεψη αυτή δεν έχει απλώς διακηρυκτικό χαρακτήρα. Συνιστά νομικά δεσμευτικό κανόνα, ο οποίος καθοδηγεί τη νομοθετική και διοικητική εξειδίκευση της εκπαιδευτικής πολιτικής.
Η διάταξη πρέπει να ερμηνεύεται συστηματικά, σε συνάφεια με τα άρθρα 3 και 13 του Συντάγματος. Το άρθρο 3 αναγνωρίζει την Ορθόδοξη Εκκλησία ως επικρατούσα, αποτυπώνοντας την ιστορική και πολιτισμική συνέχεια του ελληνικού κράτους, χωρίς να καθιερώνει κρατική θρησκεία. Το άρθρο 13 κατοχυρώνει την ελευθερία της θρησκευτικής συνείδησης, εγγυώμενο την απουσία εξαναγκασμού και την προστασία της ετερότητας. Η από κοινού ερμηνεία των διατάξεων αυτών αποκαλύπτει ένα συνταγματικά θεμελιωμένο μοντέλο συνύπαρξης πολιτισμικού προσανατολισμού και ατομικού αυτοκαθορισμού.
Η νομολογία της Ολομέλειας του Συμβουλίου της Επικρατείας έχει κρίνει κρίσιμα επί του θέματος. Με τις αποφάσεις 660/2018 και 1749/2019, το Δικαστήριο επιβεβαίωσε ότι η διαμόρφωση του μαθήματος των Θρησκευτικών μπορεί να στηρίζεται στην ορθόδοξη παράδοση, στο πλαίσιο του άρθρου 16 παρ. 2, υπό την προϋπόθεση ότι διασφαλίζεται η δυνατότητα απαλλαγής για λόγους συνείδησης. Η νομολογιακή αυτή θέση επιβεβαιώνει ότι η διάταξη επιτρέπει την υλοποίηση μιας θετικά προσδιορισμένης πολιτισμικής ταυτότητας, χωρίς να παραβιάζει την αρχή της πλουραλιστικής ουδετερότητας.
Παράλληλα, σε επίπεδο διεθνούς προστασίας των δικαιωμάτων, το άρθρο 9 της Ευρωπαϊκής Σύμβασης Δικαιωμάτων του Ανθρώπου προστατεύει την ελευθερία σκέψης, συνείδησης και θρησκείας. Η σχετική νομολογία του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (π.χ. Folgerø v. Norway, Hasan and Eylem Zengin v. Turkey) αποδέχεται την παροχή θρησκευτικής εκπαίδευσης από δημόσιους φορείς, εφόσον αυτή δεν προσλαμβάνει εξαναγκαστικό χαρακτήρα και συνοδεύεται από μηχανισμούς εξαίρεσης ή εναλλακτικής συμμετοχής. Επομένως, η ισχύουσα ελληνική ρύθμιση κινείται εντός των ορίων της ευρωπαϊκής συμβατικής νομιμότητας.
Περαιτέρω, το άρθρο 16 παρ. 2 δεν λειτουργεί απομονωμένα, αλλά ερμηνεύεται υπό το πρίσμα της ευρύτερης συνταγματικής αρχής του κράτους δικαίου και της υποχρέωσης του κράτους να διασφαλίζει την ποιοτική και ισότιμη εκπαίδευση για όλους. Ο παιδευτικός στόχος της θρησκευτικής συνείδησης εντάσσεται στο πλαίσιο μιας αξιακά προσανατολισμένης δημόσιας εκπαίδευσης, η οποία επιδιώκει όχι τον προσηλυτισμό ή την ιδεολογική στράτευση, αλλά την πολιτισμική συγκρότηση του προσώπου σε μια πλουραλιστική κοινωνία. Η ενσωμάτωση της ορθόδοξης παράδοσης ως εκπαιδευτικής αναφοράς δεν αναιρεί τη συνταγματική υποχρέωση για σεβασμό της διαφορετικότητας, αλλά αποτελεί έκφραση της ιστορικά προσδιορισμένης ταυτότητας του ελληνικού κράτους.
Η ενδεχόμενη αναθεώρηση του άρθρου 16 δεν πρέπει να αλλοιώσει την κανονιστική του λειτουργία ως άξονα του παιδευτικού προσανατολισμού της Πολιτείας. Η ανάπτυξη της θρησκευτικής συνείδησης δεν ισοδυναμεί με επιβολή δόγματος, αλλά με τη συνταγματική αναγνώριση της σημασίας της θρησκείας ως συστατικού στοιχείου της εθνικής ταυτότητας και του δημόσιου ήθους. Η διατήρηση της διάταξης στην παρούσα της μορφή, με ταυτόχρονη ενίσχυση των εγγυήσεων ελευθερίας, αποτελεί τον προσφορότερο δρόμο προς μια συνταγματική ισορροπία μεταξύ ταυτότητας και δικαιωμάτων.