Το νομικό πλαίσιο για την αντιμετώπιση του ρατσισμού και του ρατσιστικού εγκλήματος

Με απάντησή του σε ερώτηση που κατατέθηκε στη Βουλή, το Υπουργείο Δικαιοσύνης, Διαφάνειας και Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων παραθέτει τα μέτρα τα οποία έχουν ληφθεί τα τελευταία χρόνια για την αντιμετώπιση του ρατσισμού και του ρατσιστικού εγκλήματος.

Ειδικότερα:

Α. ΓΕΝΙΚΑ ΜΕΤΡΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗ ΤΟΥ ΡΑΤΣΙΣΜΟΥ ΚΑΙ ΤΩΝ ΔΙΑΚΡΙΣΕΩΝ

- Ενίσχυση της αντιρατσιστικής νομοθεσίας.

- Συγκρότηση του Εθνικού Συμβουλίου κατά του Ρατσισμού και της Μισαλλοδοξίας, με τη συμμετοχή εκπροσώπων της Διοίκησης και της Κοινωνίας των Πολιτών (Ν. 4356/2015), στις αρμοδιότητες του οποίου περιλαμβάνεται η εκπόνηση Εθνικού Σχεδίου Δράσης κατά του Ρατσισμού και της Μισαλλοδοξίας.

- Ψήφιση του νέου Συμφώνου Συμβίωσης (ν. 4356/2015)

- Κύρωση της Σύμβασης του Συμβουλίου της Ευρώπης για το Κυβερνοέγκλημα και του Πρόσθετου Πρωτοκόλλου της σχετικά με την ποινικοποίηση πράξεων ρατσιστικής και ξενοφοβικής φύσης, που διαπράττονται μέσω συστημάτων υπολογιστών (Ν. 4411/2016).

- Ψήφιση ν. 4443/2016 για την ίση μεταχείριση, με τον οποίο επήλθαν σημαντικές αλλαγές στο συναφές θεσμικό πλαίσιο.

- Ψήφιση ν. 4488/2017, με τον οποίο θεσπίζονται κατευθυντήριες αρχές για την υλοποίηση της Σύμβασης των Ηνωμένων Εθνών για τα Δικαιώματα των Ατόμων με αναπηρίες. άαρήφιση της νομικής αναγνώρισης της ταυτότητας φύλου (ν. 4491/2017).

- Ενσωμάτωση της Οδηγίας 2012/29/ΕΕ για την Προστασία θυμάτων Εγκληματικότητας, μεταξύ των οποίων και τα Θύματα ρατσιστικών εγκλημάτων (ν. 4478/2017).

- Κύρωση της Σύμβασης του Συμβουλίου της Ευρώπης για την πρόληψη και την καταπολέμηση της βίας κατά των Γυναικών και την ενδοοικογενειακή βία και προσαρμογή της εθνικής νομοθεσίας σύμφωνα με τις προβλέψεις της Σύμβασης (Σύμβαση της Κωνσταντινούπολης, ν. 4531/2018).

Β. ΡΑΤΣΙΣΤΙΚΟ ΕΓΚΛΗΜΑ

Ι. ΠΡΩΤΟΒΟΥΛΙΕΣ ΤΟΥ ΥΠΟΥΡΓΕΙΟΥ ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗΣ

1. Τροποποίηση του άρθρου 81Α ΠΚ, με την απαλοιφή της έννοιας του μίσους και την αντικατάστασή της από την έννοια της επιλογής του θύματος λόγω των χαρακτηριστικών του, ώστε να καταστεί ευχερέστερη η εφαρμογή της διάταξης. Ειδικότερα, σύμφωνα με το άρ. 81 Α ΠΚ, όπως τροποποιήθηκε και ισχύει, η διάπραξη οποιονδήποτε εγκλήματος, όταν η επιλογή του παθόντος γίνεται λόγω χαρακτηριστικών φυλής, χρώματος, θρησκείας, γενεαλογικών καταβολών, εθνικής ή εθνοτικής καταγωγής, αναπηρίας, σεξουαλικού προσανατολισμού, ταυτότητας ή χαρακτηριστικών φύλου, επισύρει επαυξημένες ποινές.

2. Θέσπιση νέου ποινικού αδικήματος (άρθρο 361 Β του Ποινικού Κώδικα) με το οποίο τιμωρείται ο αποκλεισμός προσώπων, από καταφρόνηση λόγω των χαρακτηριστικών τους, από την προσφορά αγαθών ή την παροχή υπηρεσιών προς το κοινό.

3. Υλοποίηση ευρωπαϊκού προγράμματος σε συνεργασία με το Γραφείο Δημοκρατικών Θεσμών και Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων του Οργανισμού για την Ασφάλεια και τη Συνεργασία στην Ευρώπη (ΟΑΣΕ) με αντικείμενο την αντιμετώπιση του ρατσιστικού εγκλήματος.

Οι δράσεις του προγράμματος περιλαμβάνουν:

- Υπογραφή συμφωνίας συνεργασίας μεταξύ των αρμοδίων Υπουργείων (Δικαιοσύνης, Προστασίας του Πολίτη, Μεταναστευτικής Πολιτικής και Υγείας), της ηγεσίας της Δικαιοσύνης και της Κοινωνίας των Πολιτών που εκπροσωπείται από το Δίκτυο Καταγραφής Περιστατικών Ρατσιστικής Βίας (στο οποίο μετέχουν πάνω από 40 οργανώσεις) για την συντονισμένη και ολιστική αντιμετώπιση του ρατσιστικού εγκλήματος. Η Συμφωνία Συνεργασίας υπεγράφη στις 6 Ιουνίου.

- Το πρόγραμμα περιλαμβάνει επίσης μια ειδικότερη συμφωνία συνεργασίας μεταξύ των φορέων της ποινικής δικαιοσύνης (Αστυνομία, Εισαγγελίες, Δικαστήρια) για τον συντονισμό τους όσον αφορά στον νομικό χαρακτηρισμό των ρατσιστικών εγκλημάτων και την καταγραφή τους.

- Επίσης, στο πλαίσιο του προγράμματος πραγματοποιήθηκε8εκπαίδενση εισαγγελικών λειτουργών στις 1-3 Δεκεμβρίου κατόπιν συνεργασίας του Γραφείου Δημοκρατικών Θεσμών και Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων με την Εισαγγελία του Αρείου Πάγου. Σκοπός του εκπαιδευτικού σεμιναρίου ήταν η κατάλληλη εκπαίδευση των συμμετεχόντων, ώστε οι ίδιοι, με τη σειρά τους, να εκπαιδεύσουν τους υπόλοιπους συναδέλφους τους («εκπαίδευση εκπαιδευτών»).

- Τέλος, στις 6 Ιουνίου 2018 πραγματοποιήθηκε σεμινάριο αναφορικά με το πρόγραμμα, στο οποίο συμμετείχαν εκπρόσωποι των συναρμόδιων Υπουργείων, της Δικαιοσύνης, μέλη του Εθνικού Συμβουλίου κατά του Ρατσισμού και της Μισαλλοδοξίας και εκπρόσωποι μη κυβερνητικών οργανώσεων.

4. Εκπόνηση ενημερωτικού φυλλαδίού προς τη Δημόσια Διοίκηση αναφορικά με το ρατσιστικό έγκλημα. Αναμένεται η εκτύπωση του φυλλαδίου από το Εθνικό Τυπογραφείο.

ΙΙ. ΠΡΩΤΟΒΟΥΛΙΕΣ ΤΗΣ ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗΣ

Τα βήματα που έχει κάνει και η Δικαιοσύνη στο εν λόγω ζήτημα είναι σημαντικά.

1. Ορισμός Ειδικών Εισαγγελέων για το Ρατσιστικό 'Εγκλημα. Αρχικά σε 5 Εισαγγελίες, ενώ με πρόσφατη εγκύκλιο της Εισαγγελέως του Αρείου Πάγου ανέρχονται πλέον στους 

2. Εισαγγελία Πρωτοδικών Αθηνών: Χαρακτηρισμός των δικογραφιών για το ρατσιστικό έγκλημα με την ένδειξη «ΡΒ», ώστε να είναι ευχερέστερος ο εντοπισμός τους. Η Εισαγγελέας του ΑΠ συνέστησε μέσω εγκυκλίου τη διεύρυνση της εν λόγω πρακτικής και στις άλλες εισαγγελίες πρωτοδικών.

3. Με την προαναφερθείσα εγκύκλιο8η Εισαγγελέας του Αρείου Πάγου συνέστησε τη συμπερίληψη του άρθρου 81 Α ΠΚ στον χαρακτηρισμό της παράνομης πράξης με σκοπό την πληρέστερη διερεύνηση του ρατσιστικού κινήτρου.

4. Εκπαίδευση δικαστικών και εισαγγελικών λειτουργών σε θέματα ρατσιστικής βίας.

Γ. ΚΑΤΑΓΡΑΦΗ ΡΑΤΣΙΣΤΙΚΩΝ ΕΓΚΛΗΜΑΤΩΝ - ΤΗΡΗΣΗ ΔΕΔΟΜΕΝΩΝ

Το σύστημα καταγραφής εγκλημάτων ρατσιστικής βίας και ρητορικής του μίσους έχει βελτιωθεί σημαντικά από το έτος 2014, μέσω της συντονισμένης συνεργασίας της Ελληνικής Αστυνομίας και του ΥΔΔΑΔ. Στην παρούσα χρονική στιγμή η καταγραφή των εν λόγω αδικημάτων πραγματοποιείται μέσω της από κοινού ενημέρωσης (από την Ελληνική Αστυνομία και το ΥΔΔΑΔ) ετήσιου συγκεντρωτικού πίνακα, στον οποίο αποτυπώνεται η ποινική πορεία των υποθέσεων με πιθανολογούμενο ρατσιστικό κίνητρο, οι οποίες καταγράφονται το πρώτον ως τέτοιες από την Αστυνομία.

Το σύστημα καταγραφής, παρακολούθησης της ποινικής πορείας και εξαγωγής ποσοτικών στοιχείων για τα ρατσιστικά εγκλήματα αναμένεται να βελτιωθεί περαιτέρω με την εισαγωγή και την εφαρμογή ολοκληρωμένων πληροφοριακών συστημάτων (ΟΣΔΔΥ - ΠΠ) στις εισαγγελίες και τα δικαστήρια της χώρας.

Επιπλέον, πρέπει να σημειωθεί ότι η μια από τις δράσεις του προαναφερθέντος ευρωπαϊκού προγράμματος που υλοποιεί το ΥΔΔΑΔ σε συνεργασία με τον ΟΑΣΕ αποσκοπεί στη βελτίωση του εντοπισμού και της καταγραφής του ρατσιστικού εγκλήματος. 

Δ. ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΘΥΜΑΤΩΝ ΡΑΤΣΙΣΤΙΚΩΝ ΕΓΚΑΗΜΑΤΩΝ

1. Τα αδικήματα του ν. 927/1979 (όπως αυτός τροποποιήθηκε από το ν. 4285/2014), καθώς και τα εγκλήματα που τελούνται συνεπεία αυτών, διώκονται αυτεπαγγέλτως και τα θύματα (οι παθόντες) δεν υποχρεούνται στην καταβολή παραβόλου κατά την υποβολή της μήνύσης ή για την παράσταση πολιτικής αγωγής.

2. Σε θύματα ρατσιστικών εγκλημάτων με χαμηλό εισόδημα παρέχεται επίσης δωρεάν νομική συνδρομή.

3. Επίσης παρέχεται από το νόμο η δυνατότητα αποζημίωσης των θυμάτων (υπό προϋποθέσεις) από την Ελληνική Αρχή Αποζημίωσης (ν. 3811/2009).

4. Με τον ν. 4478/2017 ενσωματώθηκε στην εθνική έννομη τάξη η Οδηγία 2012/29/ΕΕ για την προστασία θυμάτων εγκληματικότητας, παρέχοντας επιπλέον μέτρα προστασίας, μεταξύ άλλων, και στα θύματα ρατσιστικών εγκλημάτων.

ΣΤ. ΣΥΓΚΕΚΡΙΜΕΝΑ ΜΕΤΡΑ ΓΙΑ ΠΡΟΣΦΥΓΕΣ/ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΣ ΘΥΜΑΤΑ ΡΑΤΣΙΣΤΙΚΩΝ  ΕΓΚΛΗΜΑΤΩΝ 

1. Σε θύματα και μάρτυρες εγκλημάτων ρατσιστικής βίας, τα οποία δεν είναι πολίτες κρατών-μελών της ΕΕ, μπορεί να χορηγηθεί άδεια παραμονής για ανθρωπιστικούς λόγους σύμφωνα με το άρ. 19Α ν. 4251/2014, όπως τροποποιήθηκε από το ν. 4332/2015.

2. Κατά το παρελθόν, τα θύματα ρατσιστικών εγκλημάτων που δε διέθεταν άδεια παραμονής (παράτυποι μετανάστες) δεν προστατεύονταν από την κράτηση και απέλαση για το χρονικό διάστημα από την καταγγελία του περιστατικού στην αστυνομία μέχρι τον χαρακτηρισμό τους ως θυμάτων με πράξη του αρμόδιου εισαγγελέα, με αποτέλεσμα να φοβούνται να καταγγείλουν τα περιστατικά στις αρχές. Το κενό αυτό καλύφθηκε με την τροποποίηση του άρθρου 41 του ν. 3907/2011 (με το ν. 4332/2015) το οποίο προβλέπει πλέον ότι «Απαγορεύεται η επιστροφή (συνεπώς και η κράτηση) αλλοδαπού εφόσον είναι θύμα ή ουσιώδης μάρτυρας εγκληματικών πράξεων του 81Α ΠΚ και των άρθρων 1 και 2 τον Ν. 927/1979 και προσέρχεται προς υποβολή καταγγελίας ή αναφορά του περιστατικού στις αρμόδιες αστυνομικές αρχές, μέχρι την έκδοση της πράξης του αρμόδιου εισαγγελέα.».

3. Τέλος, το Εθνικό Συμβούλιο κατά του Ρατσισμού και της Μισαλλοδοξίας δημιούργησε Κοινωνικό μήνυμα (σποτ) για την ένταξη των προσφυγοπαίδων στην εκπαίδευση (με αφορμή ρατσιστικά περιστατικά που σημειώθηκαν κατά το παρελθόν στα σχολεία), το οποίο προβάλλεται κάθε χρόνο καθώς και αντίστοιχο τηλεοπτικό σποτ για την παγκόσμια ημέρα προσφύγων (20 Ιουνίου).

Ζ. ΣΥΝΕΡΓΑΣΙΑ ΜΕ ΤΟ ΣΥΜΒΟΥΛΙΟ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΗΣ

1. Συμμετοχή ΥΔΔΑΔ σε Επιτροπές του Συμβουλίου της Ευρώπης.

2. Συνεργασία για εκπαιδεύσεις και ημερίδες. (π.χ. Διοργάνωση Ημερίδας με την υποστήριξη του Συμβουλίου της Ευρώπης με Θέμα «Ρητορική του μίσους: διαδρομές του ρατσισμού στο δημόσιο λόγο» / Εκπαίδευση εισαγγελέων για τα ρατσιστικά εγκλήματα με βάση τον σεξουαλικό προσανατολισμό και την ταυτότητα φύλου κλπ). 

Τα μέτρα της Ελληνικής Αστυνομίας

Στην ίδια ερώτηση απάντησε και το Υπουργείο Προστασίας του Πολίτη, επισημαίνοντας τα μέτρα που λάβει η Ελληνική Αστυνομία για την αντιμετώπιση φαινομένων ρατσισμού και ξενοφοβίας.

Ειδικότερα, προκειμένου να βελτιωθεί η καταγραφή και η παρακολούθηση περιστατικών ρατσισμού και για να αντληθούν χρήσιμα στοιχεία για το σχεδιασμό ολοκληρωμένων πολιτικών πρόληψης και καταστολής φαινομένων ρατσισμού και ρατσιστικής βίας με τη συνεργασία και συνέργεια όλων των εμπλεκόμενων υπηρεσιών, δημιουργήθηκε «ενιαίος κρατικός μηχανισμός καταγραφής περιστατικών ρατσισμού» μεταξύ της Ελληνικής Αστυνομίας και του Υπουργείου Δικαιοσύνης, Διαφάνειας και Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων. Η Ελληνική Αστυνομία αποστέλλει τα στοιχεία που καταγγέλλονται ή καταγράφονται στις υπηρεσίες της στο Υπουργείο Δικαιοσύνης, το οποίο είναι αρμόδιο για την περαιτέρω επεξεργασία τους, καθώς και για την παρακολούθηση της εξέλιξης των υποθέσεων, προκειμένου να ενημερώνει στη συνέχεια τις εθνικές και ευρωπαϊκές Αρχές.

Επιπρόσθετα, καθίσταται γνωστό ότι, με σκοπό την καταπολέμηση των διακρίσεων, καθώς και την πρόληψη και την αντιμετώπιση εγκλημάτων με ρατσιστικά χαρακτηριστικά, έχουν ιδρυθεί και λειτουργούν δύο (2) Τμήματα και εξήντα οκτώ (68) Γραφεία Αντιμετώπισης Ρατσιστικής Βίας, σε όλη τη Χώρα. Παράλληλα, Αξιωματικός -εκπρόσωπος- της Ελληνικής Αστυνομίας συμμετέχει ως τακτικό μέλος στο «Εθνικό Συμβούλιο κατά του Ρατσισμού και της Μισαλλοδοξίας», το οποίο, μεταξύ άλλων, έχει ως κύριες αρμοδιότητες το σχεδιασμό πολιτικών πρόληψης και καταπολέμησης του εν λόγω φαινομένου, την εφαρμογή της σχετικής με αυτό νομοθεσίας και την εναρμόνισή της με το διεθνές και εθνικό δίκαιο, καθώς και το συντονισμό της δράσης των εμπλεκόμενων, για το σκοπό αυτό, Φορέων.

Πέραν των ανωτέρω και με στόχο την ενημέρωση - ευαισθητοποίηση του αστυνομικού προσωπικού που επιλαμβάνεται τέτοιων υποθέσεων, καθώς και το συστηματικότερο και πληρέστερο χειρισμό αυτών, με εγκύκλιο Διαταγή του Αρχηγού της Ελληνικής Αστυνομίας έχουν δοθεί σαφείς και εμπεριστατωμένες κατευθυντήριες οδηγίες στις αστυνομικές Υπηρεσίες, ενώ ανάλογες διαταγές ειδικότερου χαρακτήρα έχουν εκδοθεί και από την αρμόδια Διεύθυνση του Αρχηγείου. Επίσης, έχει υλοποιηθεί σειρά εκπαιδεύσεων, επιμορφωτικών σεμιναρίων και δράσεων με συναρμόδιους/ες Φορείς και Υπηρεσίες, ώστε το αστυνομικό προσωπικό να αποκτά τις απαραίτητες ειδικευμένες γνώσεις για την πλήρη και ουσιαστική αντιμετώπιση συναφών περιστατικών.

Υπενθυμίζεται ότι, για την πλήρη προστασία και ασφάλεια των παθόντων, βρίσκεται ήδη σε λειτουργία -καθ' όλο το 24ωρο- η ειδική τηλεφωνική γραμμή καταγγελιών (11414), μέσω της οποίας ο κάθε ενδιαφερόμενος, ανώνυμα και με τη διασφάλιση του απορρήτου της επικοινωνίας, δύναται, άμεσα, να γνωστοποιεί ή να καταγγέλλει τη διάπραξη κάθε άδικης πράξης ρατσιστικών χαρακτηριστικών ή κινήτρων. Ομοίως, παρέχεται η ευχέρεια και μέσω του ιστότοπου της Ελληνικής Αστυνομίας (www.astynomia.gr), όπου υφίσταται ειδική φόρμα καταχώρησης καταγγελιών και διατίθενται πληροφορίες, στην ελληνική και αγγλική γλώσσα, για τις Υπηρεσίες Αντιμετώπισης Ρατσιστικής Βίας.