Δικαστήριο ΕΕ: Η Ryanair δικαιούται να απαγορεύει την εμφάνιση των πτήσεών της σε flight booking sites

[Αναδημοσίευση από lawgrip.net με ημερομηνία δημοσίευσης 03.02.2015]

Με το πεδίο εφαρμογής της οδηγίας 96/9 ΕΚ σχετικά με την προστασία των βάσεων δεδομένων ασχολήθηκε τo ΔικΕΕ στην πρόσφατη απόφασή του C-30/14 Ryanair.

Η ολλανδική εταιρία PR Aviation BV λειτουργεί διαδικτυακή υπηρεσία σύγκρισης τιμών και απ' ευθείας αγοράς εισιτηρίων low cost αεροπορικών εταιριών, παρακάμπτοντας έτσι τα e-shops των αερομεταφορέων [υπηρεσία παρόμοια με το γνωστό skyscanner ή το ελληνικό airtickets]. Για να παρουσιάσει αποτελέσματα μετά από αναζήτηση των ενδιαφερόμενων επιβατών η ιστοσελίδα της PR Aviation συνδέεται αυτόματα με τις ιστοσελίδες των αερομεταφορέων και αντλεί από αυτές τα στοιχεία των πτήσεων. Οι πελάτες έχουν τη δυνατότητα να κλείσουν αεροπορικά εισιτήρια πληρώνοντας προμήθεια. Η Raynair στράφηκε εναντίον της PR Aviation ενώπιον των ολλανδικών δικαστηρίων ζητώντας παράλειψη αυτής της πρακτικής στο μέλλον και αποζημίωση. Το αίτημα της Ryanair στηρίχθηκε τόσο στις διατάξεις περί προστασίας των βάσεων δεδομένων όσο και στο περιεχόμενο των όρων χρήσης της ιστοσελίδας της, σύμφωνα με το οποίο ενέργειες σαν αυτές της PR Aviation απαγορεύονται. 

Βάση δεδομένων σύμφωνα με τον ορισμό της οδηγίας 96/9 είναι η συλλογή έργων, δεδομένων ή άλλων ανεξάρτητων στοιχείων, διευθετημένων κατά συστηματικό ή μεθοδικό τρόπο και ατομικώς προσιτών με ηλεκτρονικά μέσα ή κατ' άλλον τρόπο. Προστασία των βάσεων δεδομένων μπορεί να υπάρχει με δύο τρόπους:

1. Ως έργο πνευματικής ιδιοκτησίας όταν η βάση δεδομένων παρουσιάζει την απαραίτητη πρωτοτυπία, η οποία απαιτείται γενικώς για όλα τα έργα που θεωρούνται εξ αυτού του λόγου έργα πνευματικής ιδιοκτησίας [αα. 3 ως 6 οδηγίας]. Τέτοια πρωτοτυπία υπάρχει -σύμφωνα με το ελληνικό δίκαιο- όταν η επιλογή ή η διευθέτηση του περιεχομένου της βάσης δεδομένων παρουσιάζει δημιουργικό ύψος και στατιστική μοναδικότητα. 

2. Με το sui generis δικαίωμα του κατασκευαστή βάσης δεδομένων [αα. 7 ως 11 οδηγίας]. Πρόκειται για ένα ειδικής φύσης δικαίωμα που δίνει στον κατασκευαστή απόλυτη εξουσία πάνω σε μία βάση δεδομένων, η οποία δεν παρουσιάζει πρωτοτυπία υπό την έννοια του δικαίου πνευματικής ιδιοκτησίας [έτσι πχ δεν παρουσιάζει πρωτοτυπία ένας απλός αλφαβητικός τηλεφωνικός κατάλογος]. Αντί πρωτοτυπίας το κριτήριο για την απονομή του δικαιώματος είναι η ύπαρξη ουσιώδους ποιοτικής ή ποσοτικής επένδυσης στη διαδικασία απόκτησης, ελέγχου ή παρουσίασης του περιεχομένου της βάσης δεδομένων [στο παράδειγμα του τηλεφωνικού καταλόγου, η επένδυση θα συνίσταται στον κόπο, τον χρόνο και το κόστος του να καταγραφούν όλοι οι κάτοικοι μιας περιοχής και οι τηλεφωνικοί τους αριθμοί]. Αντιλαμβανόμενος την αντικειμενική δυσκολία να χαρακτηρίζεται μια βάση δεδομένων από πρωτοτυπία ο ευρωπαίος νομοθέτης επέλεξε να προστατεύσει τις επενδύσεις για τη δημιουργία βάσεων δεδομένων με ειδικό αποκλειστικό δικαίωμα. Τα ζητήματα που προκύπτουν από τη ρύθμιση περί sui generis δικαιώματος είναι αρκετά, δεδομένου όμως ότι δεν σχετίζονται άμεσα με την υπόθεση θα παραληφθούν επί του παρόντος [οι φιλομαθείς παραπέμπονται εδώ].

Βάσει δε των άρθρων 6 παρ. 1 και 8 της οδηγίας ο νόμιμος χρήστης της βάσης δεδομένων -είτε αυτή προστατεύεται ως έργο πνευματικής ιδιοκτησίας είτε μέσω του sui generis δικαιώματος- δικαιούται υπό προϋποθέσεις να προβαίνει σε χρήση αυτής χωρίς την άδεια του δικαιούχου. Επιπλέον σύμφωνα με το άρθρο 15 της οδηγίας συμβατικές ρυθμίσεις αντίθετες με τα άρθρα 6 παρ. 1 και 8 είναι άκυρες υπό την έννοια ότι ο νόμιμος χρήστης της βάσης δεν μπορεί να παραιτηθεί από αυτό το δικαίωμα ελεύθερης χρήσης. 

Γιατί αναφέρονται όλα αυτά; Μα γιατί οι παραπάνω όροι χρήσης στην ιστοσελίδα της Ryanair κάνουν ακριβώς αυτό, περιορίζουν δηλαδή  τα δικαιώματα ελεύθερης χρήσης υπέρ των νόμιμων χρηστών που προβλέπονται στα άρθρα 6 παρ. 1 και 8. Το περιεχόμενο των επίμαχων όρων έχει ως εξής:

"2. Αποκλειστικό διαδικτυακό κανάλι διανομής. Ο ιστότοπος αυτός αποτελεί τον μοναδικό ιστότοπο με εξουσιοδότηση να πωλεί πτήσεις της Ryanair, είτε μεμονωμένα είτε ως μέρος ενός πακέτου. Οι ιστότοποι σύγκρισης τιμών μπορούν να υποβάλουν αίτηση για τη σύναψη γραπτής συμφωνίας με την Ryanair για Άδεια Εκμετάλλευσης, η οποία θα παρέχει στους εν λόγω ιστότοπους πρόσβαση σε πληροφορίες σχετικά με τις τιμές, τις πτήσεις και τα δρομολόγια της Ryanair με μοναδικό σκοπό τη σύγκριση τιμών.

3. Επιτρεπόμενη χρήση. Απαγορεύεται να χρησιμοποιείτε αυτόν τον ιστότοπο για σκοπό που δεν είναι αποκλειστικά προσωπικός και μη εμπορικός. Απαγορεύεται η χρήση οποιουδήποτε αυτοματοποιημένου συστήματος ή λογισμικού για την εξαγωγή δεδομένων από τον παρόντα ιστότοπο για εμπορικούς σκοπούς («screen scraping»). Η Ryanair διατηρεί το δικαίωμα να λάβει οποιαδήποτε μέτρα θεωρεί αναγκαία, περιλαμβανομένης της δικαστικής δίωξης χωρίς περαιτέρω προειδοποίηση, σε σχέση με οποιαδήποτε μη εξουσιοδοτημένη χρήση του παρόντος ιστότοπου."

Αν μία τέτοια συμβατική πρόβλεψη απαγορεύεται ρητώς με βάση την οδηγία, για ποιό λόγο έφτασε η υπόθεση μέχρι το ΔικΕΕ; Ο λόγος είναι ότι το ολλανδικό εφετείο έκρινε ότι τα στοιχεία πτήσεων της Ryanair -ως βάση δεδομένων- δεν μπορούν να τύχουν προστασίας ούτε μέσω του δικαιώματος πνευματικής ιδιοκτησίας ούτε μέσω του sui generis δικαιώματος. Τέθηκε λοιπόν -από το ανώτατο ακυρωτικό δικαστήριο της Ολλανδίας- το ερώτημα, αν το αναγκαστικό δίκαιο του άρθρου 15 της οδηγίας 96/9, η απαγόρευση δηλαδή συμβατικού περιορισμού της προβλεπόμενης από την οδηγία ελεύθερης χρήσης των βάσεων δεδομένων από τους νόμιμους χρήστες τους, βρίσκει εφαρμογής και επί μη προστατευόμενων βάσεων δεδομένων. Προσκρούουν οι όροι της ιστοσελίδας της Ryanair στα άρθρα 6 παρ. 1, 8 και 15 της οδηγίας; 

Η απάντηση είναι αρνητική. Το πόρισμα του ΔικΕΕ συνοψίζεται ως εξής:

Η οδηγία 96/9/ΕΚ του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου, της 11ης Μαρτίου 1996, σχετικά με τη νομική προστασία των βάσεων δεδομένων, έχει την έννοια ότι δεν εφαρμόζεται σε βάση δεδομένων η οποία δεν προστατεύεται δυνάμει της οδηγίας αυτής ούτε βάσει του δικαιώματος του δημιουργού ούτε βάσει του δικαιώματος ειδικής φύσεως, με αποτέλεσμα τα άρθρα 6, παράγραφος 1, 8 και 15 της εν λόγω οδηγίας να μην εμποδίζουν τον δημιουργό μιας τέτοιας βάσεως δεδομένων να θέσει συμβατικούς περιορισμούς στη χρήση της από τρίτους, με την επιφύλαξη του ισχύοντος εθνικού δικαίου.

Η απόφαση του Δικαστηρίου δεν ξενίζει. Για την εφαρμογή των διατάξεων της οδηγίας δεν αρκεί η ύπαρξη μιας οποιασδήποτε βάσης δεδομένων αλλά απαιτείται να υπάρχει βάση δεδομένων που εμπίπτει στο πεδίο εφαρμογής είτε των διατάξεων περί προστασίας με την πνευματική ιδιοκτησία είτε των διατάξεων περί sui generis δικαιώματος. Ο απόλυτος και αποκλειστικός [έναντι κάθε τρίτου] χαρακτήρας της προστασίας που προσφέρει η οδηγία στο δικαιούχο δικαιωμάτων επί βάσεως δεδομένων αντισταθμίζεται από το νομοθετικό περιορισμό αυτών προς όφελος της ολότητας. Η επέκταση του νομοθετικού αυτού περιορισμού και επί βάσεων δεδομένων που δεν χαίρουν απόλυτης και αποκλειστικής προστασίας δεν δικαιολογείται. Ο δημιουργός μη προστατευόμενης βάσης δεδομένων μπορεί να απαγορεύσει συμβατικά τη χρήση της από τρίτους. Η απαγόρευση όμως αυτή δεν έχει απόλυτο χαρακτήρα λόγω της αρχής της σχετικότητας των συμβατικών ενοχών. Έτσι απέναντι στον χρήστη που δεν δεσμεύεται συμβατικά [επειδή εν προκειμένω απέκτησε πρόσβαση στη βάση δεδομένων, όχι με επίσκεψη στην ιστοσελίδα της Ryanair αλλά με άλλο τρόπο] η Ryanair δεν έχει την πιο πάνω προστασία.

Μετά την απόφαση του Δικαστηρίου -και με δεδομένο ότι η κρίση του εφετείου περί μη προστασίας της βάσης δεδομένων δεν θα αναιρεθεί- το ζήτημα τοποθετείται στο πεδίο του δικαίου των συμβάσεων. Αν γίνει δεκτό ότι η αυτοματοποιημένη σύνδεση της ιστοσελίδας της PR Aviation με αυτή της Ryanair έχει σαν αποτέλεσμα τη σύναψη έγκυρης σύμβασης ανάμεσά τους, η δεσμευτικότητα των επίμαχων συμβατικών ρητρών θα κριθεί με βάση το ιρλανδικό δίκαιο, το οποίο ορίζεται ως εφαρμοστέο στους όρους χρήσης και από τα ιρλανδικά δικαστήρια τα οποία ορίζονται ως έχοντα διεθνή δικαιοδοσία [υπενθυμίζεται ότι η διαδικασία εκκρεμεί ενώπιον των ολλανδικών δικαστηρίων, τα οποία δεν έχουν διεθνή δικαιοδοσία να κρίνουν αξιώσεις εκ των συμβατικών όρων χρήσης της ιστοσελίδας της Ryanair. Βλ. αντίστοιχα ΜΠρΑθ (ασφ) 10053/2013, όπου προέκυψε το ίδιο ζήτημα σε αίτηση κατά του facebook]  

Παραμένει όμως αναπάντητο ένα βασικό ερώτημα: Δεδομένου ότι η πρακτική της PR Aviation αυξάνει τις κρατήσεις πτήσεων, δηλαδή τα έσοδα της Ryanair, τι εξυπηρετεί η απόπειρα δικαστικής απαγόρευσής της; Κάθε άποψη δεκτή.