Ευρωπαϊκό ένταλμα σύλληψης: Απαγόρευση απάνθρωπης ή εξευτελιστικής μεταχείρισης και συνθήκες κράτησης στο κράτος μέλος έκδοσης

Επιμέλεια: Γεώργιος Π. Κανέλλος​

Με τη δημοσιευθείσα στις 15-10-2019 απόφασή του, το Τμήμα Μείζονος Συνθέσεως του Δικαστηρίου της Ευρωπαϊκής Ένωσης αποφαίνεται ότι όταν η δικαστική αρχή εκτελέσεως ευρωπαϊκού εντάλματος σύλληψης [απόφαση-πλαίσιο 2002/584/ΔΕΥ για το ευρωπαϊκό ένταλμα σύλληψης και τις διαδικασίες παράδοσης μεταξύ των κρατών μελών] έχει στη διάθεσή της αντικειμενικά, αξιόπιστα, συγκεκριμένα και δεόντως επικαιροποιημένα στοιχεία τα οποία μαρτυρούν την ύπαρξη συστημικών ή γενικευμένων πλημμελειών όσον αφορά τις συνθήκες κρατήσεως στα σωφρονιστικά καταστήματα του κράτους μέλους εκδόσεως του εντάλματος, οφείλει, για να εκτιμήσει αν το πρόσωπο εις βάρος του οποίου έχει εκδοθεί το ένταλμα θα διατρέξει πραγματικό κίνδυνο να υποστεί απάνθρωπη ή εξευτελιστική μεταχείριση, υπό την έννοια του άρθρου 4 του Χάρτη των Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της ΕΕ, να λάβει υπόψη το σύνολο των κρίσιμων υλικών πτυχών των συνθηκών κρατήσεως στο σωφρονιστικό κατάστημα στο οποίο προβλέπεται συγκεκριμένα να κρατηθεί το πρόσωπο αυτό, όπως είναι ο διαθέσιμος προσωπικός χώρος ανά κρατούμενο σε κελί του καταστήματος αυτού, οι συνθήκες υγιεινής, καθώς και η έκταση της ελευθερίας κινήσεως του κρατουμένου εντός του εν λόγω σωφρονιστικού καταστήματος.

Επιπλέον, αξίζει να αναφερθεί ότι, σύμφωνα με το ΔΕΕ, όσον αφορά τον διαθέσιμο προσωπικό χώρο ανά κρατούμενο, η δικαστική αρχή εκτελέσεως οφείλει, ελλείψει, επί του παρόντος, σχετικών ελάχιστων προδιαγραφών στο δίκαιο της Ένωσης, να λάβει υπόψη τις ελάχιστες απαιτήσεις που απορρέουν από το άρθρο 3 της ΕΣΔΑ, όπως αυτό έχει ερμηνευθεί από το ΕΔΔΑ.

Ιστορικό της υπόθεσης

Στις 12 Αυγούστου 2016, το Judecătoria Medgidia (πλημμελειοδικείο Medgidia) εξέδωσε ευρωπαϊκό ένταλμα συλλήψεως κατά του D.-T. Dorobantu, Ρουμάνου πολίτη, με σκοπό την άσκηση ποινικής διώξεως για πράξεις που συνιστούν εγκλήματα κατά της ιδιοκτησίας, καθώς και εγκλήματα πλαστογραφίας ή πλαστογραφίας μετά χρήσεως (στο εξής: ευρωπαϊκό ένταλμα συλλήψεως της 12ης Αυγούστου 2016).

Με διατάξεις της 3ης και της 19ης Ιανουαρίου 2017, το Hanseatisches Oberlandesgericht Hamburg (ανώτερο περιφερειακό δικαστήριο Αμβούργου, Γερμανία) έκρινε νόμιμη την παράδοση του D.‑T. Dorobantu στις ρουμανικές αρχές κατ’ εκτέλεση του ευρωπαϊκού εντάλματος συλλήψεως της 12ης Αυγούστου 2016.

Το εν λόγω δικαστήριο υπενθύμισε, συναφώς, τις επιταγές της αποφάσεως του Δικαστηρίου Aranyosi και Căldăraru (C-404/15 και C‑659/15 PPU), κατά τις οποίες η δικαστική αρχή εκτελέσεως πρέπει, σε πρώτο στάδιο, να εκτιμήσει εάν, όσον αφορά τις συνθήκες κρατήσεως, υφίστανται στο κράτος μέλος εκδόσεως του εντάλματος πλημμέλειες, είτε συστημικές ή γενικευμένες είτε πλήττουσες ορισμένες ομάδες προσώπων ή ορισμένα κέντρα κρατήσεως, και, σε δεύτερο στάδιο, να εξετάσει αν συντρέχουν σοβαροί και αποδεδειγμένοι λόγοι προκειμένου να θεωρηθεί ότι ο ενδιαφερόμενος θα διατρέξει πραγματικό κίνδυνο να υποστεί απάνθρωπη ή εξευτελιστική μεταχείριση λόγω των προβλεπόμενων συνθηκών κρατήσεώς του εντός του κράτους αυτού.

Στο πλαίσιο του πρώτου σταδίου του ελέγχου αυτού, το Hanseatisches Oberlandesgericht Hamburg διαπίστωσε, ιδίως βάσει αποφάσεων του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου σχετικά με τη Ρουμανία, καθώς και βάσει εκθέσεως του Bundesministerium der Justiz und für Verbraucherschutz (ομοσπονδιακού Υπουργείου Δικαιοσύνης και Προστασίας των Καταναλωτών, Γερμανία), την ύπαρξη συγκεκριμένων ενδείξεων περί της υπάρξεως συστημικών και γενικευμένων πλημμελειών όσον αφορά τις συνθήκες κρατήσεως στη Ρουμανία.

Κατόπιν της διαπιστώσεως αυτής, το εν λόγω δικαστήριο εκτίμησε, στο πλαίσιο του δεύτερου σταδίου του εν λόγω ελέγχου, τα στοιχεία που του διαβιβάσθηκαν, ιδίως από το δικαστήριο εκδόσεως του οικείου εντάλματος συλλήψεως, καθώς και από το Ministerul Justiției (Υπουργείο Δικαιοσύνης, Ρουμανία), σχετικά με τις συνθήκες κρατήσεως του D.-T. Dorobantu σε περίπτωση παραδόσεώς του στις ρουμανικές αρχές.

Συναφώς, το Hanseatisches Oberlandesgericht Hamburg έλαβε υπόψη του την πληροφορία ότι ο D.-T. Dorobantu θα εκρατείτο, στο πλαίσιο της προσωρινής κρατήσεώς του ενόψει της δίκης του, σε θαλάμους τεσσάρων ατόμων, επιφάνειας 12,30 m2, 12,67 m2 ή 13,50 m2, ή σε θαλάμους δέκα ατόμων, επιφάνειας 36,25 m2. Εάν ο D.-T. Dorobantu καταδικαζόταν σε στερητική της ελευθερίας ποινή, θα εκρατείτο, αρχικώς, σε σωφρονιστικό κατάστημα εντός του οποίου κάθε κρατούμενος διαθέτει επιφάνεια τριών τετραγωνικών μέτρων, και, κατόπιν, θα εκρατείτο υπό τις ίδιες συνθήκες εάν υπέκειτο σε καθεστώς στερήσεως της ελευθερίας του σε «κλειστό» σωφρονιστικό κατάστημα ή, σε περίπτωση εφαρμογής καθεστώτος στερήσεως της ελευθερίας του σε «ανοικτό» ή «ημιανοικτό» σωφρονιστικό κατάστημα, σε κελί επιφάνειας 2 m2 ανά άτομο.

Ερειδόμενο στις αποφάσεις του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου Orchowski κατά Πολωνίας, Blejuşcă κατά Ρουμανίας και Mihai Laurențiu Marin κατά Ρουμανίας, το Hanseatisches Oberlandesgericht Hamburg προέβη σε συνολική εκτίμηση των συνθηκών κρατήσεως στη Ρουμανία. Συναφώς, διαπίστωσε βελτίωσή τους στο χρονικό διάστημα που μεσολάβησε από το 2014, έστω και αν η επιφάνεια 2 m2 ανά άτομο δεν ανταποκρίνεται στις απαιτήσεις της νομολογίας του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου. Η ανεπάρκεια του χώρου που διατίθεται στους κρατουμένους αντισταθμίζεται εντούτοις, κατά το εν λόγω δικαστήριο, σε μεγάλο βαθμό από τις λοιπές συνθήκες κρατήσεως. Επιπλέον, το εν λόγω δικαστήριο επισήμανε ότι η Ρουμανία έχει θεσπίσει μηχανισμό αποτελεσματικού ελέγχου των συνθηκών κρατήσεως.

Το Hanseatisches Oberlandesgericht Hamburg (ανώτερο περιφερειακό δικαστήριο Αμβούργου) διαπίστωσε, εξάλλου, ότι, σε περίπτωση αρνήσεως παραδόσεως του D.-T. Dorobantu στις ρουμανικές αρχές, τα αδικήματα που του προσάπτονται θα παρέμεναν ατιμώρητα, κάτι που θα αντέβαινε στον σκοπό της διασφαλίσεως της αποτελεσματικότητας της ποινικής δικαιοσύνης εντός της Ένωσης.

Βάσει των διατάξεων του Hanseatisches Oberlandesgericht Hamburg της 3ης και της 19ης Ιανουαρίου 2017, η Generalstaatsanwaltschaft Hamburg (εισαγγελική αρχή Αμβούργου, Γερμανία) επέτρεψε την παράδοση του D.-T. Dorobantu στις ρουμανικές αρχές, μετά την έκτιση της ποινής φυλακίσεως στην οποία είχε καταδικαστεί για άλλα αδικήματα τελεσθέντα στη Γερμανία.

Ο D.-T. Dorobantu εξέτισε, μέχρι τις 24 Σεπτεμβρίου 2017, τη στερητική της ελευθερίας ποινή που του είχε επιβληθεί για τα ως άνω τελεσθέντα στη Γερμανία αδικήματα.

Ο D.-T. Dorobantu προσέφυγε ενώπιον του Bundesverfassungsgericht (ομοσπονδιακού Συνταγματικού Δικαστηρίου, Γερμανία) κατά των ανωτέρω διατάξεων του Hanseatisches Oberlandesgericht Hamburg.

Με διάταξη της 19ης Δεκεμβρίου 2017, το Bundesverfassungsgericht (ομοσπονδιακό Συνταγματικό Δικαστήριο) εξαφάνισε τις εν λόγω διατάξεις για τον λόγο ότι προσέβαλλαν το δικαίωμα του A. Dorobantu στον νόμιμο δικαστή του, το οποίο κατοχυρώνεται στο άρθρο 101, παράγραφος 1, δεύτερη περίοδος, του θεμελιώδους νόμου της Ομοσπονδιακής Δημοκρατίας της Γερμανίας. Η υπόθεση αναπέμφθηκε στο Hanseatisches Oberlandesgericht Hamburg.

Στη διάταξή του, το Bundesverfassungsgericht (ομοσπονδιακό Συνταγματικό Δικαστήριο) διαπίστωσε ότι, με την απόφαση Muršić κατά Κροατίας, το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου έκρινε ότι το γεγονός ότι ο προσωπικός χώρος που διαθέτει ένας κρατούμενος εντός ομαδικού θαλάμου είναι μικρότερος των 3 m2 δημιουργεί «ισχυρό τεκμήριο» παραβάσεως του άρθρου 3 της ΕΣΔΑ, αυτό δε το τεκμήριο δύναται να ανατραπεί εάν οι μειώσεις του προσωπικού χώρου σε σχέση με την ελάχιστη απαίτηση περί 3 m2 είναι σύντομες, περιστασιακές και ήσσονος σημασίας, εάν αυτές συνδυάζονται με επαρκή ελευθερία κινήσεως εκτός του κελιού και με κατάλληλες εκτός κελιού δραστηριότητες, εάν ο κρατούμενος κρατείται σε σωφρονιστικό κατάστημα το οποίο παρέχει, εν γένει, αξιοπρεπείς συνθήκες κρατήσεως και εάν ο εν λόγω κρατούμενος δεν υπόκειται στην επίδραση άλλων στοιχείων τα οποία θεωρούνται ως περιστάσεις που επιτείνουν τις κακές συνθήκες κρατήσεως.

Επιπροσθέτως, κατά το Bundesverfassungsgericht (ομοσπονδιακό Συνταγματικό Δικαστήριο), ορισμένα από τα κριτήρια που χρησιμοποίησε το Hanseatisches Oberlandesgericht Hamburg στο πλαίσιο της συνολικής εκτιμήσεώς του περί των συνθηκών κρατήσεως στη Ρουμανία δεν έχουν μέχρι τούδε γίνει ρητώς δεκτά από το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου ως στοιχεία ικανά να αντισταθμίσουν τη μείωση του προσωπικού χώρου τον οποίο διαθέτει ο κρατούμενος. Τούτο ισχύει, μεταξύ άλλων, για τη δυνατότητα του κρατουμένου να λαμβάνει άδειες, να δέχεται επισκέπτες, να λαμβάνει υπηρεσίες καθαρισμού του προσωπικού του ιματισμού και να αγοράζει προϊόντα. Εξάλλου, δεν είναι βέβαιο ότι η βελτίωση του συστήματος θερμάνσεως, των εγκαταστάσεων υγιεινής και των συνθηκών υγιεινής είναι ικανή να αντισταθμίσει, λαμβανομένης υπόψη της πρόσφατης νομολογίας του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου, τέτοια μείωση του προσωπικού χώρου του κρατουμένου.

Το Bundesverfassungsgericht (ομοσπονδιακό Συνταγματικό Δικαστήριο) υπογράμμισε επίσης ότι ούτε το Δικαστήριο της Ευρωπαϊκής Ένωσης ούτε το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου έχουν μέχρι τούδε αποφανθεί σχετικά με την κρισιμότητα, σε υπόθεση όπως αυτή της κύριας δίκης, κριτηρίων που αφορούν τη συνεργασία των ποινικών δικαστηρίων εντός της Ένωσης, καθώς και την ανάγκη να αποφευχθεί η ατιμωρησία των αυτουργών αξιόποινων πράξεων και η δημιουργία «safe havens» για αυτούς.

Το εθνικό ένταλμα συλλήψεως που εκδόθηκε από το Hanseatisches Oberlandesgericht Hamburg με σκοπό την παράδοση του D.-T. Dorobantu εκτελέστηκε έως την αναστολή της προσωρινής κρατήσεως του ενδιαφερομένου με διάταξη του δικαστηρίου αυτού, η οποία εκδόθηκε στις 20 Δεκεμβρίου 2017.

Προκειμένου να αποφανθεί μετά την αναπομπή την οποία αποφάσισε το Bundesverfassungsgericht (ομοσπονδιακό Συνταγματικό Δικαστήριο), το Hanseatisches Oberlandesgericht Hamburg ζητεί να διευκρινισθεί ποιες είναι οι απαιτήσεις που απορρέουν από το άρθρο 4 του Χάρτη όσον αφορά τις συνθήκες κρατήσεως στο κράτος μέλος εκδόσεως του εντάλματος και ποια είναι τα κριτήρια που πρέπει να ληφθούν υπόψη για την εκτίμηση της τηρήσεως των απαιτήσεων αυτών σύμφωνα με την [προαναφερθείσα] απόφαση του Δικαστηρίου Aranyosi και Căldăraru.

Απόφαση του Δικαστηρίου της Ευρωπαϊκής Ένωσης

Με αυτή την απόφασή του, το Δικαστήριο αποφαίνεται, καταρχάς, ότι όταν η δικαστική αρχή εκτελέσεως έχει στη διάθεσή της αντικειμενικά, αξιόπιστα, συγκεκριμένα και δεόντως επικαιροποιημένα στοιχεία τα οποία μαρτυρούν την ύπαρξη συστημικών ή γενικευμένων πλημμελειών όσον αφορά τις συνθήκες κρατήσεως στα σωφρονιστικά καταστήματα του κράτους μέλους εκδόσεως του εντάλματος, οφείλει, για να εκτιμήσει αν συντρέχουν σοβαροί και αποδεδειγμένοι λόγοι προκειμένου να θεωρηθεί ότι, κατόπιν της παραδόσεώς του στο κράτος μέλος αυτό, το πρόσωπο εις βάρος του οποίου έχει εκδοθεί ευρωπαϊκό ένταλμα συλλήψεως θα διατρέξει πραγματικό κίνδυνο να υποστεί απάνθρωπη ή εξευτελιστική μεταχείριση, υπό την έννοια του άρθρου 4 του Χάρτη, να λάβει υπόψη το σύνολο των κρίσιμων υλικών πτυχών των συνθηκών κρατήσεως στο σωφρονιστικό κατάστημα στο οποίο προβλέπεται συγκεκριμένα να κρατηθεί το πρόσωπο αυτό, όπως είναι ο διαθέσιμος προσωπικός χώρος ανά κρατούμενο σε κελί του καταστήματος αυτού, οι συνθήκες υγιεινής, καθώς και η έκταση της ελευθερίας κινήσεως του κρατουμένου εντός του εν λόγω σωφρονιστικού καταστήματος. 

Το Δικαστήριο υπογραμμίζει ότι η εκτίμηση αυτή δεν περιορίζεται στον έλεγχο προδήλων πλημμελειών. Προκειμένου να προβεί στην εν λόγω εκτίμηση, η δικαστική αρχή εκτελέσεως οφείλει να ζητήσει από τη δικαστική αρχή εκδόσεως του εντάλματος τις πληροφορίες τις οποίες κρίνει αναγκαίες και οφείλει, καταρχήν, να εμπιστευθεί τις παρασχεθείσες από την εν λόγω αρχή διαβεβαιώσεις, ελλείψει συγκεκριμένων στοιχείων βάσει των οποίων να δύναται να θεωρηθεί ότι οι συνθήκες κρατήσεως δεν συνάδουν προς το άρθρο 4 του Χάρτη.

Επιπλέον, σύμφωνα με το Δικαστήριο, όσον αφορά ειδικότερα τον διαθέσιμο προσωπικό χώρο ανά κρατούμενο, η δικαστική αρχή εκτελέσεως οφείλει, ελλείψει, επί του παρόντος, σχετικών ελάχιστων προδιαγραφών στο δίκαιο της Ένωσης, να λάβει υπόψη τις ελάχιστες απαιτήσεις που απορρέουν από το άρθρο 3 της ΕΣΔΑ, όπως αυτό έχει ερμηνευθεί από το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου. Μολονότι για τον υπολογισμό του εν λόγω διαθέσιμου χώρου δεν πρέπει να λαμβάνεται υπόψη ο χώρος που καταλαμβάνουν οι εγκαταστάσεις υγιεινής, ο υπολογισμός αυτός πρέπει να περιλαμβάνει τον χώρο που καταλαμβάνουν τα έπιπλα. Πάντως, οι κρατούμενοι πρέπει να διατηρούν τη δυνατότητα να κινούνται άνετα εντός του κελιού. 

Ωστόσο, το Δικαστήριο επισημαίνει ότι, μολονότι τα κράτη μέλη έχουν τη δυνατότητα να προβλέπουν, για το δικό τους σωφρονιστικό σύστημα, ελάχιστες απαιτήσεις όσον αφορά τις συνθήκες κρατήσεως, υψηλότερες από εκείνες που απορρέουν από το άρθρο 4 του Χάρτη και το άρθρο 3 της ΕΣΔΑ, όπως αυτό ερμηνεύεται από το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου, ένα κράτος μέλος δεν δύναται, ως κράτος μέλος εκτελέσεως, να εξαρτά την παράδοση του προσώπου που αφορά το ευρωπαϊκό ένταλμα συλλήψεως προς το κράτος μέλος εκδόσεως του εντάλματος από την τήρηση των απαιτήσεων που απορρέουν από το εθνικό του δίκαιο, αλλά μόνον από την τήρηση των απαιτήσεων που απορρέουν από τα ανωτέρω μνημονευθέντα άρθρα. Η αντίθετη λύση, κατά το Δικαστήριο, θα έθιγε την ομοιομορφία του επιπέδου προστασίας των θεμελιωδών δικαιωμάτων που κατοχυρώνονται στο δίκαιο της Ένωσης, με αποτέλεσμα την παραβίαση των αρχών της αμοιβαίας εμπιστοσύνης και αναγνωρίσεως τις οποίες η απόφαση-πλαίσιο 2002/584/ΔΕΥ έχει σκοπό να ενισχύσει και, συνεπώς, τη διακύβευση της αποτελεσματικότητας της εν λόγω αποφάσεως-πλαισίου.

Στη συνέχεια, το Δικαστήριο κρίνει ότι η δικαστική αρχή εκτελέσεως δεν μπορεί να αποκλείσει την ύπαρξη πραγματικού κινδύνου απάνθρωπης ή εξευτελιστικής μεταχειρίσεως για τον λόγο και μόνον ότι ο ενδιαφερόμενος έχει στη διάθεσή του, στο κράτος μέλος εκδόσεως του εντάλματος, ένδικο βοήθημα που του παρέχει τη δυνατότητα να προσφύγει κατά των συνθηκών κρατήσεώς του ή ότι υφίστανται, στο οικείο κράτος μέλος, νομοθετικά ή διαρθρωτικά μέτρα προς ενίσχυση του ελέγχου των συνθηκών κρατήσεως.

Τέλος, το Δικαστήριο συμπεραίνει ότι η εκ μέρους της δικαστικής αρχής εκτελέσεως διαπίστωση της υπάρξεως σοβαρών και αποδεδειγμένων λόγων προκειμένου να θεωρηθεί ότι, κατόπιν της παραδόσεώς του στο κράτος μέλος εκδόσεως του εντάλματος, ο ενδιαφερόμενος θα διατρέξει πραγματικό κίνδυνο να υποστεί απάνθρωπη ή εξευτελιστική μεταχείριση, λόγω των συνθηκών κρατήσεως που επικρατούν στο σωφρονιστικό κατάστημα στο οποίο προβλέπεται συγκεκριμένα να κρατηθεί, δεν δύναται, λαμβανομένου υπόψη του ότι η απαγόρευση απάνθρωπης ή εξευτελιστικής μεταχειρίσεως, υπό την έννοια του άρθρου 4 του Χάρτη, έχει απόλυτο χαρακτήρα, προκειμένου να αποφασιστεί η παράδοσή του, να σταθμιστεί με εκτιμήσεις που αφορούν την αποτελεσματικότητα της δικαστικής συνεργασίας σε ποινικές υποθέσεις καθώς και τις αρχές της εμπιστοσύνης και της αμοιβαίας αναγνωρίσεως.

Το πλήρες κείμενο της αποφάσεως είναι διαθέσιμο στην ιστοσελίδα CURIA