Τεχνητή Νοημοσύνη στη Δικαιοσύνη: Εντυπωσιακές προοπτικές, ρεαλιστικές προσδοκίες

Αδιαμφισβήτητα, η Τεχνητή Νοημοσύνη (Artificial Intelligence) συνιστά την κορυφαία τεχνολογική τάση σε πολλούς τομείς της κοινωνίας και της οικονομίας, γεγονός που αντανακλάται - συχνά με στοιχεία υπερβολής - στα Μέσα Ενημέρωσης. Η αξιοποίηση εφαρμογών Τεχνητής Νοημοσύνης (ΤΝ) σε διαρκώς περισσότερες και διαφορετικές όψεις της καθημερινότητας δημιουργεί μεν ενθουσιασμό, σε αρκετές όμως περιπτώσεις προκαλεί αυξημένο προβληματισμό. Μία εξ αυτών είναι η αξιοποίησή της σε συστήματα απονομής δικαιοσύνης.

Προκειμένου να μη χαρακτηριστούν οι παρατιθέμενες απόψεις ως τεχνοφοβικές, θα πρέπει κατ’ αρχάς να διευκρινιστεί πως τόσο κατά την άποψη του γράφοντος όσο και την πρόσφατη εκτίμηση ορισμένων εκ των πιο επιφανών διεθνών οργανισμών, όπως ο ΟΟΣΑ και η Ευρωπαϊκή Ένωση, δεν τίθενται αμφιβολίες σχετικά με την αυξανόμενη σπουδαιότητα της Τεχνητής Νοημοσύνης στις σύγχρονες κοινωνίες και τα προσδοκώμενα οφέλη από την αξιοποίησή της. Οι δυνατότητες της ΤΝ αναβαθμίζονται με εντυπωσιακούς ρυθμούς και καλύπτουν πλέον ένα ευρύτατο φάσμα δραστηριοτήτων, οδηγώντας μοιραία σε συγκρίσεις με τις αντίστοιχες επιδόσεις των ανθρώπων. Αναπόφευκτα, η ανάπτυξη "ευφυών" εφαρμογών φαντάζει ιδιαιτέρως δελεαστική στο πλαίσιο των συστημάτων απονομής δικαιοσύνης. Συγκεκριμένα, υποστηρίζεται πως η αξιοποίηση εργαλείων ΤΝ θα έχει πολλαπλά οφέλη για τη Δικαιοσύνη, οδηγώντας σε πιο προβλέψιμη, ομοιόμορφη και αποτελεσματική εφαρμογή του Νόμου, ειδικά εντός ενός πλαισίου βελτιστοποίησης διαδικασίων με περιορισμένους ανθρώπινους και οικονομικούς πόρους.

Ωστόσο, κρίνεται αναγκαίο να καταστεί σαφές πως το διαφορετικό επίπεδο κινδύνου που θέτει η χρήση της ΤΝ σε κάθε πτυχή της ζωής μας καθιστά απαραίτητη τη διακριτή αντιμετώπισή της. Για παράδειγμα, κανείς δεν μπορεί να αμφισβητήσει πως η χρήση εργαλείων ΤΝ για την κατάρτιση προφίλ και την πρόταση τηλεοπτικών σειρών, καταναλωτικών αγαθών ή άλλων υπηρεσιών, ειδικά στο πλαίσιο του Διαδικτύου των Πραγμάτων, παρουσιάζει σύνθετα ζητήματα από πλευράς προστασίας δεδομένων (λ.χ. με ποιους όρους γίνεται η επεξεργασία των δεδομένων των χρηστών), δικαίου καταναλωτή (λ.χ. αθέμιτες εμπορικές πρακτικές), ανταγωνισμού και άλλα. Αντίστοιχα, η αυξανόμενη εισαγωγή της ρομποτικής στη βιομηχανική παραγωγή θέτει αμείλικτα ερωτήματα σε σχέση με το μέλλον της εργασίας και του επιχειρείν. Eντούτοις, η χρήση μίας εφαρμογής ΤΝ στο πλαίσιο ψυχαγωγίας ή για τη βελτιστοποίηση μίας βιομηχανικής ή αγροτικής διεργασίας, δεν μπορεί να εξομοιωθεί με την αξιοποίηση αντίστοιχων εφαρμογών στο πλαίσιο του συστήματος απονομής δικαιοσύνης. Η φύση της σχέσης την οποία “διαταράσσει” μία τέτοια εφαρμογή, ο βαθμός αυτονομίας αλλά και διάδρασης της ΤΝ με τον άνθρωπο, καθώς και το επίπεδο της επιρροής των αποτελεσμάτων στη ζωή του, αποτελούν σημαντικές παραμέτρους που καθιστούν απαραίτητη μία διαφοροποιημένη προσέγγιση στη χρήση των εργαλείων αυτών. Στην περίπτωση της Δικαιοσύνης, τα έννομα αποτελέσματα για τους πολίτες και τις επιχειρήσεις είναι όχι μόνο σημαντικά, αλλά και άρρηκτα συνδεδεμένα με μία εκ των πλέον θεμελιωδών λειτουργιών του Κράτους. Ως εκ τούτου, κάθε πρόταση χρήσης θα πρέπει να τυγχάνει προσεκτικής αξιολόγησης.

Ποιες εφαρμογές Τεχνητής Νοημοσύνης είναι κατάλληλες για τη Δικαιοσύνη;

Τα ερωτήματα που εγείρονται γύρω από τις πρωτόγνωρες δυνατότητες που μπορεί να παρέχει η Τεχνητή Νοημοσύνη στο σύστημα απονομής δικαιοσύνης αγγίζουν τεχνικά, νομικά αλλά και βαθύτατα ηθικά ζητήματα: Μπορεί ένας νομικός συλλογισμός να «μοντελοποιηθεί» εκ των προτέρων; Μπορεί ένας αλγόριθμος να εξηγήσει την συμπεριφορά των παραγόντων της δίκης εκ των υστέρων; Και αν ναι, τότε με ποιον τρόπο θα είναι εφικτός ο έλεγχος της ορθότητας και η αιτιολόγηση των αποτελεσμάτων; Ποια είναι τα αναμενόμενα οφέλη και το ποιο το αναπόφευκτο κόστος από την εισαγωγή αυτόνομων συστημάτων στη Δικαιοσύνη; Αναμφίβολα, οι απαντήσεις στα ερωτήματα αυτά είναι περίπλοκες, καθώς ενδέχεται να σημάνουν τεκτονικές αλλαγές στα νομικά συστήματα (λ.χ. δικονομικά ζητήματα, δικαιώματα και υποχρεώσεις πολιτών), ενώ προϋποθέτουν διάθεση (αυτο)κριτικής σε σχέση με τις υφιστάμενες διαδικασίες, τις παθογένειες και τα περιθώρια βελτίωσής τους.

Φυσικά, αυτό δεν σημαίνει ότι η χρήση ΤΝ στο σύστημα απονομής δικαιοσύνης θα πρέπει να αποθαρρύνεται. Ακόμη όμως και σε αυτό το πλαίσιο, η αντιμετώπιση δεν μπορεί να είναι ενιαία. Η αξιοποίηση εργαλείων ΤΝ για τη βελτίωση της νομικής έρευνας, την πρόσβαση στη νομοθεσία ή στην οργάνωση των δικαστηρίων είναι ορισμένα μόνο παραδείγματα με σαφείς θετικές πτυχές, τα οποία θα πρέπει οπωσδήποτε να εξεταστούν, αν όχι να ενθαρρυνθούν. Αντιθέτως, λαμβάνοντας υπόψη και τη σχετική διεθνή εμπειρία, θα πρέπει να υπάρχουν επιφυλάξεις αναφορικά με τη χρήση εργαλείων ΤΝ σε ποινικές υποθέσεις, ειδικά για την κατάρτιση προφίλ δραστών. Πολλά πλεονεκτήματα θα μπορούσε επίσης να εμφανίζει και η υιοθέτηση κλιμάκων (λ.χ. για τον καθορισμό των ορίων αποζημίωσης), χωρίς ωστόσο να παραγνωρίζεται το γεγονός πως μία αμιγώς ποσοτική ανάλυση νομολογιακών δεδομένων θα μπορούσε να οδηγήσει σε μία επικίνδυνη κρυστάλλωση της νομολογίας με βάση αποκλειστικά στατιστικά στοιχεία, παραγνωρίζοντας τις ιδιαιτερότητες της κάθε υπόθεσης.

Παράλληλα, σημαντικό ρόλο στην αντιμετώπιση μίας εφαρμογής ΤΝ διαδραματίζει ο σκοπός που καλείται να επιτελέσει. Πριν λίγους μήνες έκανε το γύρο του κόσμου η είδηση για την απόφαση της Γαλλίας να καταστήσει παράνομη την κατάρτιση προφίλ δικαστών με βάση τις αποφάσεις τους, με το βλέμμα - προφανώς - στραμμένο σε εμπορικά διαθέσιμες εφαρμογές ΤΝ (legal analytics). Η προσέγγιση του συστήματος δικαιοσύνης σε μία τέτοια εφαρμογή μπορεί να ποικίλει αναλόγως του σκοπού χρήσης της: η απαγόρευση χρήσης τέτοιων εφαρμογών θα μπορούσε ενδεχομένως να κριθεί περισσότερο δικαιολογημένη ως προς τις εμπορικές τους πτυχές, όπως για παράδειγμα η χρήση από δικηγόρους, προκειμένου να διαχειριστούν πιο αποτελεσματικά μια υπόθεση με βάση το προφίλ ενός δικαστή, παρά ως προς την αξιοποίησή της στο πλαίσιο της οργάνωσης των δικαστηρίων, όπως για παράδειγμα η εξαγωγή στοιχείων σχετικά με τυχόν προκαταλήψεις ή καθυστερήσεις στην έκδοση αποφάσεων. Είναι, λοιπόν, σαφές πως πέραν από τον τεχνολογικό παράγοντα, ιδιαιτέρως σημαντικές παραμέτρους για την αντιμετώπιση μίας εφαρμογής TN στο πεδίο της Δικαιοσύνης αποτελούν τόσο ο σκοπός που εξυπηρετεί όσο και το νομικό πλαίσιο εντός του οποίου αναπτύσσεται. Δεν είναι άλλωστε τυχαίο πως οι περισσότερες περιπτώσεις που κεντρίζουν το ενδιαφέρον των Μέσων Ενημέρωσης αφορούν εφαρμογές που αναπτύσσονται σε δικαστικά συστήματα με θεμελιώδεις διαφορές από τα ευρωπαϊκά ηπειρωτικά, όπως αυτό των Ηνωμένων Πολιτειών Αμερικής.

Σε ό,τι αφορά στην Ελλάδα, μία επί της αρχής περιορισμένη αγορά με διόλου αμελητέα γλωσσικά - και όχι μόνο - εμπόδια στην ανάπτυξη σχετικών εφαρμογών, η ηλεκτρονική δικαιοσύνη φαίνεται πως προχωρά με σταθερούς ρυθμούς τα τελευταία χρόνια. Η ψηφιοποίηση διαδικασιών στο σύστημα απονομής δικαιοσύνης θέτει τις απολύτως απαραίτητες βάσεις για οποιαδήποτε περαιτέρω εξέλιξη, αν και είναι βέβαιο πως η χώρα μας θα πρέπει να καλύψει ένα σημαντικό κενό, συγκριτικά με άλλα κράτη, σε ζητήματα που συνδέονται με την καταλληλότητα και τη διαθεσιμότητα νομικών δεδομένων, αλλά και την ύπαρξη ενός περιβάλλοντος φιλικού στην καινοτομία.

Η εποχή της Τεχνητή Νοημοσύνης έρχεται με πολλές υποσχέσεις για τη Δικαιοσύνη, όμως η ανάγκη για ρεαλιστικές προσδοκίες και επιφυλάξεις είναι πιο επιτακτική από ποτέ. Παρά τα εντυπωσιακά βήματα που σημειώνονται σε άλλους τομείς, όπως η Υγεία και οι Μεταφορές, τα παραδείγματα ουσιαστικής και λειτουργικής αξιοποίησής της ΤΝ στο πλαίσιο απονομής δικαιοσύνης, τουλάχιστον στην Ευρώπη, είναι περιορισμένα. Οι ιδιαιτερότητες που εμφανίζουν τα συστήματα απονομής δικαιοσύνης αλλά και η νομική - ως εξόχως ανθρωποκεντρική - επιστήμη εν γένει, καθιστούν, αν μη τι άλλο, σύνθετη την εισαγωγή "ευφυών συστημάτων" στον τομέα της Δικαιοσύνης. Το γεγονός όμως αυτό δεν αναιρεί - απλώς καθυστερεί - κάτι που φαίνεται αναπόφευκτο τα επόμενα χρόνια: όσο οι εφαρμογές ΤΝ διαδραματίζουν έναν γεωμετρικά αυξανόμενης σημασίας ρόλο σε όλες τις πτυχές της ζωής μας, είναι θέμα χρόνου να "συμμετέχουν" και στη διαμόρφωση των εννόμων σχέσεών μας. Ενόψει αυτού, είναι κομβικής σημασίας να μη λησμονούμε πως η μετάβαση στη νέα εποχή της Δικαιοσύνης δεν πρέπει να πραγματοποιείται με τυφλή εμπιστοσύνη σε αποτελέσματα black box συστημάτων Τεχνητής Νοημοσύνης, τα οποία ενδεχομένως επιδιώκουμε και ενδόμυχα επιθυμούμε, αλλά με κριτική σκέψη, συνθήκες διαφάνειας, εγγυήσεις αμεροληψίας και δίκαιης μεταχείρισης.

Φωτογραφία άρθρου: Gerd Altmann from Pixabay