Μπορούμε να πολεμήσουμε τον κορωνοϊό με την Τεχνητή Νοημοσύνη;

Ένα πολύ ενδιαφέρον άρθρο του Δρ. Μιχάλη Κρητικού από το Scientific Foresight Unit (STOA), αναφορικά με τις δυνατότητες καταπολέμησης του κορωνοϊού με την Τεχνητή Νοημοσύνη (TN), δημοσίευσε το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο.

Όπως αναφέρεται στο άρθρο, στις 31 Δεκεμβρίου 2019 ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας (Π.Ο.Υ.) έλαβε την πρώτη αναφορά ύποπτου κρούσματος κορωνοϊού (COVID-19) στο Wuhan της Κίνας. Εν μέσω ανησυχιών ότι η διεθνής αντίδραση θα είναι κατακερματισμένη και ασυντόνιστη, ο ΠΟΥ ανακήρυξε το ξέσπασμα ως έκτακτη ανάγκη για τη δημόσια υγεία (PHEIC) στο πλαίσιο των Κανονισμών Διεθνούς Υγείας (IHR) στις 30 Ιανουαρίου 2020.

Προειδοποιήσεις σχετικά με την εξάπλωση του νέου κορωναϊού πέρα ​​από την Κίνα είχαν προκύψει από συστήματα Τεχνητής Νοημοσύνης περισσότερο από μια εβδομάδα πριν υπάρξει επίσημη ενημέρωση σχετικά με την επιδημία από διεθνείς οργανισμούς. Μία startup στον τομέα της παρακολούθησης της υγείας προέβλεψε σωστά την εξάπλωση του COVID-19, χρησιμοποιώντας εργαλεία επεξεργασία φυσικής γλώσσας (natural language processing) και μηχανικής μάθησης (machine learning).

Οι αποφάσεις σε αυτές τις περιπτώσεις πρέπει να λαμβάνονται με χαρακτήρα κατεπείγοντως, συχνά στο πλαίσιο επιστημονικής αβεβαιότητας, φόβου, δυσπιστίας και κοινωνικής και θεσμικής αναστάτωσης.

Πώς μπορούν να χρησιμοποιηθούν οι τεχνολογίες Τεχνητής Νοημοσύνης για τη διαχείριση αυτού του είδους έκτακτης ανάγκης για την υγεία σε παγκόσμια κλίμακα, χωρίς να υπονομεύεται η προστασία των θεμελιωδών αξιών και των ανθρωπίνων δικαιωμάτων;

Πιθανές επιπτώσεις και εξελίξεις

Στην περίπτωση του COVID-19, η ΤΝ έχει χρησιμοποιηθεί ως επί το πλείστον για να βοηθήσει στην ανίχνευση του αν οι άνθρωποι έχουν κορωναϊό μέσω της ανίχνευσης οπτικών σημείων του COVID-19 σε εικόνες από αξονμικές τομογραφίες πνεύμονα, για την παρακολούθηση, σε πραγματικό χρόνο, των αλλαγών στη θερμοκρασία σώματος μέσω της χρήσης αισθητήρων που μπορούν να φορεθούν, καθώς και για να παρέχει μια πλατφόρμα δεδομένων ανοιχτού κώδικα για την παρακολούθηση της εξάπλωσης της νόσου.

Η ΤΝ θα μπορούσε να επεξεργαστεί τεράστιες ποσότητες μη δομημένων δεδομένων κειμένου για να προβλέψει τον αριθμό των πιθανών νέων περιπτώσεων ανά περιοχή, ποιες κατηγορίες πληθυσμού θα διατρέχουν μεγαλύτερο κίνδυνο, καθώς και για την αξιολόγηση και βελτιστοποίηση των στρατηγικών αναφορικά με τον έλεγχο της εξάπλωσης της επιδημίας. Άλλες εφαρμογές ΤΝ μπορούν να παραδώσουν ιατρικές προμήθειες με drone, να απολυμάνουν αίθουσες ασθενών και να σαρώσουν εγκεκριμένες βάσεις δεδομένων φαρμάκων (για άλλες ασθένειες) που θα μπορούσαν να λειτουργήσουν κατά του COVID-19.

Μια σειρά αλγορίθμων αξιολόγησης κινδύνου έχουν αναπτυχθεί για τον COVID-19 στο πλαίσιο υγειονομικής περίθαλψης, συμπεριλαμβανομένου ενός αλγορίθμου για τις κύριες δράσεις που πρέπει να λαμβάνουν χώρα για τη διαχείριση επαφών πιθανών ή επιβεβαιωμένων περιπτώσεων COVID-19, όπως αναπτύχθηκαν από το Ευρωπαϊκό Κέντρο Πρόληψης και Ελέγχου Νόσων.

Ορισμένες εφαρμογές AI μπορούν επίσης να ανιχνεύσουν ψευδείς ειδήσεις σχετικά με τον Covid-19, εφαρμόζοντας τεχνικές μηχανικής μάθησης για εξόρυξη πληροφοριών από τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, ανιχνεύοντας λέξεις που προκαλούν αίσθηση ή ανησυχία και εντοπίζοντας ποιες από τις πηγές από τις οποίες προέρχονται, θεωρούνται έγκυρες, με σκοπό την καταπολέμηση αυτού που ονομάζεται infodemic (πληροφοριοδημία).

Το Facebook, η Google, το Twitter και το TikTok συνεργάζονται με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας για να ελέγχουν και να αποκαλύπτουν ψευδείς πληροφορίες σχετικά με τον COVID-19.

Στη διαχείριση καταστάσεων έκτακτης ανάγκης στον τομέα της δημόσιας υγείας, η παρέκκλιση από τα δικαιώματα προστασίας της ιδιωτικής ζωής, την αποφυγή διακρίσεων και την ελεύθερη κυκλοφορία, στο όνομα του επείγοντος της κατάστασης, μπορεί μερικές φορές να λάβει τη μορφή περιοριστικών μέτρων, τα οποία περιλαμβάνουν κατ' οίκον περιορισμούς, χωρίς τη δέουσα διαδικασία, ή ιατρική εξέταση χωρίς την παροχή εν πλήρη επιγνώσει συγκατάθεσης.

Στην περίπτωση του COVID-19, εφαρμογές ΤΝ, όπως η χρήση τεχνολογιών αναγνώρισης προσώπου για τον εντοπισμό ατόμων που δεν φορούν μάσκες σε δημόσιο χώρο ή συστήματα ανίχνευσης πυρετού που βασίζονται σε ΤΝ, καθώς και η επεξεργασία δεδομένων που συλλέγονται από ψηφιακές πλατφόρμες και δίκτυα κινητής τηλεφωνίας για την παρακολούθηση των πρόσφατων μετακινήσεων ενός ατόμου, συνέβαλαν στη δρακόντεια εφαρμογή των περιοριστικών μέτρων για την αποφυγή εξάπλωησς της επιδημίας για μη καθορισμένη διάρκεια.

Η κινεζική μηχανής αναζήτησης Baidu ανέπτυξε ένα σύστημα που χρησιμοποιεί υπέρυθρες και τεχνολογίες αναγνώρισης προσώπου που σαρώνει και φωτογραφίζει πάνω από 200 άτομα ανά λεπτό στο σιδηροδρομικός σταθμό Qinghe στο Πεκίνο.

Στη Μόσχα οι αρχές χρησιμοποιούν τεχνολογία αυτόματης αναγνώρισης προσώπου για τη σάρωση εικόνων από συστήματα βιντεοεπιτήρησης σε μια προσπάθεια να εντοπίσουν άτομα που αφίχθησαν πρόσφατα από την Κίνα.

Τέλος, οι κινεζικές αρχές αναπτύσσουν drones για να περιπολούν δημόσιους χώρους, να διεξάγουν θερμικές απεικονίσεις ή να παρακολουθούν άτομα που παραβιάζουν του κανόνες τη καραντίνας.

Διαμόρφωση πολιτικής πρόληψης

Ως σύστημα διακυβέρνησης, ο ΠΟΥ έχει περιορισμένα εργαλεία εφαρμογής πολιτικών, ενώ το σύστημα εποπτείας του εξαρτάται πλήρως από τη βούληση των κρατών να εκπληρώσουν τις υποχρεώσεις του σχετικά με την καλόπιστη υποβολή αναφορών. Εντούτοις, η συμμόρφωση στον τομέα της υποβολής αναφορών παραμένει χαμηλή, εγείροντας προβληματισμούς σχετικά με την ικανότητα των χωρών με χαμηλό και μέσο κατά κεφαλήν εισόδημα («LMICs») να εκπληρώσουν τις υποχρεώσεις τους δυνάμει των Διεθνών Κανονισμών για την Υγεία [«IHR»] χωρίς επαρκείς πόρους και οικονομική στήριξη και σχετικά με την αποτελεσματικότητα του βασικού νομικού πλαισίου για τις «ουσιώδεις» ικανότητες των κρατών προκειμένου να αποτρέψουν, να εντοπίσουν και να ανταποκριθούν γρήγορα σε απειλές στη δημόσια υγεία. Παρόλα αυτά, η τεχνολογία ΤΝ δύναται να αποτελέσει πρόκληση στο μονοπώλιο ελέγχου των πληροφοριών που έχουν τα κράτη και να καταστήσει λειτουργικό το δικαίωμα του ΠΟΥ να λαμβάνει εκθέσεις αναφοράς από μη κρατικές πηγές, ιδίως στην περίπτωση που οι εν λόγω εκθέσεις έρχονται σε αντίθεση με τις εκθέσεις που παρέχουν τα κράτη.

Η ανάπτυξη εμβολίων και φαρμάκων ως απάντηση σε έκτακτες περιπτώσεις δημόσιας υγείας εγείρει επίσης ζητήματα νομικής και ηθικής φύσης. Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή και ο Ευρωπαϊκός Οργανισμός Φαρμάκων [«ΕΜΑ»] έχουν θέσει σε εφαρμογή διαδικασίες προκειμένου να επιταχυνθεί η αξιολόγηση και η έγκριση της χρήσης εμβολίων κατά τη διάρκεια εκτάκτων περιπτώσεων δημόσιας υγείας, είτε μέσω της έγκρισης διαφήμισης εμβολίου για λόγους ετοιμότητας σε περίπτωση πανδημίας είτε μέσω της διαδικασίας κατεπείγοντος. Ο ΕΜΑ πρόσφατα έθεσε σε ισχύ το σχέδιό του για τη διαχείριση απειλών υγείας που ανακύπτουν, ενώ η Επιτροπή και η Πρωτοβουλία Καινοτόμου Ιατρικής («ΕΜΙ») θέσπισαν ταχείες διαδικασίες πρόσκλησης υποβολής προτάσεων για την ανάπτυξη θεραπευτικών και διαγνωστικών τεχνικών με στόχο την καταπολέμηση της μόλυνσης από το COVID-19. Δυνάμει του συστήματος της παραγράφου 6, που προβλέπεται στη Συμφωνία για τις Εμπορικές Πτυχές των Δικαιωμάτων Πνευματικής Ιδιοκτησίας («TRIPS»), οι χώρες έχουν τη δυνατότητα να εισάγουν φθηνότερα γενόσημα φάρμακα τα οποία έχουν παρασκευασθεί βάσει της διαδικασίας υποχρεωτικής αδειοδότησης σε περίπτωση που δεν είναι σε θέση να παράξουν τα ίδια τα φάρμακα. Η θέσπιση μέτρων για την αντιμετώπιση ενός πιθανού αρνητικού αντίκτυπου στην υγεία από την προστασία πνευματικών δικαιωμάτων και ο διαμοιρασμός αποτελεσμάτων προκαταρκτικών ερευνών με όλους τους εμπλεκόμενους στην αντιμετώπιση παράγοντες, συνιστά θεμελιώδες στοιχείο οποιουδήποτε ενοποιημένου παγκόσμιου συστήματος ειδοποίησης και αντιμετώπισης επιδημιών που στοχεύει στο να καταστήσει διαθέσιμα στον τοπικό πληθυσμό τα οφέλη της έρευνας αμέσως.

Η ικανότητα της ΤΝ να πραγματοποιεί γρήγορα έρευνες σε μεγάλες βάσεις δεδομένων και να επεξεργάζεται τεράστιους όγκους ιατρικών δεδομένων μπορεί ουσιαστικά να επιταχύνει την ανάπτυξη φαρμάκου για την καταπολέμηση του COVID-19, αλλά παράλληλα εγείρει ερωτήματα σχετικά με τα κριτήρια που χρησιμοποιούνται για την επιλογή των σχετικών ομάδων δεδομένων καθώς και την πιθανή παράνομη επέμβαση σε αλγόριθμους. Τα περισσότερα δημόσια συστήματα υγείας δεν έχουν τη δυνατότητα να συλλέξουν τα αναγκαία δεδομένα προκειμένου να εκπαιδεύσουν αλγόριθμους που θα λαμβάνουν υπόψη τους τις ανάγκες των τοπικών πληθυσμών καθώς και τις μορφές των τοπικών πρακτικών και θα διασφαλίζουν την ισότητα και την αμεροληψία.

Δεδομένου ότι οι έκτακτες περιπτώσεις δημόσιας υγείας μπορούν να επιφέρουν βαθύ κοινωνικό διχασμό, να φτάσουν στα όριά τους τα δημόσια συστήματα υγείας και να περιορίσουν τα δικαιώματα στην ιδιωτικότητα και του αυτοπροσδιορισμού στην πληροφόρηση, είναι σημαντικό αυτοί που χαράσσουν τις πολιτικές να λαμβάνουν λογικά υπόψη τους τα ζητήματα ηθικής που ανακύπτουν από τις πολιτικές τους διαχείρισης κρίσεων. Παρόλο που οι Αρχές Siracusa προβλέπουν τον περιορισμό, ή την παρέκκλιση, από το Διεθνές Σύμφωνο για τα Ατομικά και Πολιτικά Δικαιώματα («ICCPR»), ο περιορισμός της έξαρσης μίας θανατηφόρου νόσου στα πλαίσια έκτακτων περιπτώσεων θα πρέπει να δικαιολογείται από ηθική πλευρά και να είναι αναγκαίος και αναλογικός. Σε όλες τις περιπτώσεις, θα πρέπει να επιλέγονται οι λιγότερο περιοριστικές των ελευθεριών εναλλακτικές προκειμένου να επιτευχθεί ο στόχος της δημόσιας υγείας. Η καθοδήγηση του ΠΟΥ στη διαχείριση ζητημάτων ηθικής φύσεως κατά την έξαρση μολυσματικών ασθενειών και η καθοδήγηση σε ζητήματα ηθικής φύσεως στην έρευνα σε έκτακτες περιπτώσεις απειλής της υγείας σε παγκόσμιο επίπεδο θα μπορούσε να βοηθήσει ούτως ώστε να διασφαλιστεί η κατάλληλη εποπτεία και συνεργασία σε ζητήματα ηθικής, προκειμένου να καταπολεμηθεί ο κοινωνικός στιγματισμός των νοσούντων, ή αυτών που θεωρούνται ως νοσούντες.

Εντούτοις, δεδομένου ότι δεν υπάρχει ένα συνολικό πλαίσιο ανθρώπινων δικαιωμάτων που θα ενίσχυε την αποτελεσματική εποπτεία σε διεθνές επίπεδο έξαρσης μίας νόσου, η αντιμετώπιση των κινδύνων που σχετίζονται με μολυσματικές ασθένειες είναι πιθανό να παραμείνει μία συνεχής πρόκληση για το παγκόσμιο σύστημα διακυβέρνησης στον τομέα της υγείας. Η μαζική χρήση εργαλείων ΤΝ για την ιχνηλάτηση και την παρακολούθηση στο πλαίσιο της παρούσας έξαρσης της νόσου, σε συνδυασμό με τον ισχύοντα κατακερματισμό στον τομέα ηθικής διακυβέρνησης στον τομέα ΤΝ, θα μπορούσε να οδηγήσει σε μία ευρύτερη και πιο μόνιμη χρήση αυτών των τεχνολογιών παρακολούθησης, και κατ’ επέκταση σε μία κατάσταση γνωστή ως «αλλαγή της αρχικής αποστολής» («mission creep»). Η συντονισμένη δράση που περιλαμβάνει την αξιολόγηση κινδύνων και την αυστηρή ερμηνεία των νόμιμων εξαιρέσεων για λόγους δημόσιας υγείας, όπως αυτοί που προβλέπονται στο άρθρο 9 του Γενικού Κανονισμού Προστασίας Δεδομένων, θα αποτελέσει κατά συνέπεια το κλειδί στη διασφάλιση υπεύθυνης χρήσης αυτής της «άτακτης» τεχνολογίας κατά τη διάρκεια έκτακτων περιπτώσεων δημόσιας υγείας. Συνεπώς, η αποτροπή της χρήσης της ΤΝ για την καθιέρωση νέων μορφών αυτοματοποιημένου κοινωνικού ελέγχου, που θα μπορούσαν να παραμείνουν αρκετό καιρό μετά την υποχώρηση μίας επιδημίας, θα πρέπει να αντιμετωπιστεί σε επίπεδο ΕΕ μέσω συνεχών νομοθετικών πρωτοβουλιών στον τομέα ΤΝ.