Ανθρωποκτονία κατ’ απαίτηση και Ιατρικό Δίκαιο (άρθρο 300 Ποινικού Κώδικα)

Της Κωνσταντίνας Χριστοπούλου, φοιτήτριας της Νομικής Αθηνών

ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΑ

Πρόκειται για μία διάταξη άκρως αμφιλεγόμενη και οριακή, η οποία έχει μετονομαστεί πλείστες φορές από «ανθρωποκτονία με συναίνεση» σε «ανθρωποκτονία από οίκτο» (ανεπίσημα) και τελικώς σε «ανθρωποκτονία κατ’ απαίτηση», όπως ορίζεται στον πρόσφατα αναθεωρημένο Ποινικό Κώδικα. Κρίνεται σκόπιμο ήδη από αυτό το σημείο να καταστεί σαφές πως «ανθρωποκτονία κατ’ απαίτηση» και «ευθανασία» δεν ταυτίζονται ως έννοιες. Παρ’ όλ’ αυτά, έχει υποστηριχτεί με βάσιμους ισχυρισμούς έγκριτων νομικών ότι το άρθρο 300 ΠΚ θα μπορούσε να αποτελεί μία συγκαλυμμένη μορφή ευθανασίας. Η παρούσα ανάλυση θα ακολουθήσει μία συνδυαστική πορεία των εννοιών αυτών που, όπως διαπιστώνεται, συγκλίνουν σε πολλά σημεία. 

ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΙΚΗ ΥΠΟΣΤΑΣΗ

Το α. 300 ΠΚ αποτελεί προνομιούχα παραλλαγή της ανθρωποκτονίας με δόλο και έχει ως αντικειμενική υπόσταση την πράξη θανάτωσης, το αποτέλεσμα του θανάτου, το μεταξύ τους αιτιώδη σύνδεσμο, το υλικό αντικείμενο, δηλαδή τον παθόντα και φυσικά την απαίτηση του τελευταίου. Τα δύο τελευταία στοιχεία χρήζουν περαιτέρω ερμηνείας προκειμένου να καταστούν σαφή. 

Ο παθών του α. 300 ΠΚ απαιτείται να νοσεί από μία ανίατη, μακροχρόνια ασθένεια, μη δεκτική πρόσφορης θεραπείας. Ωστόσο, αξίζει να σημειωθεί ότι στην έννοια της «ανίατης ασθένειας» έγκεινται κατά κύριο λόγο σωματικές και όχι ψυχικές νόσοι, καθώς στην τελευταία περίπτωση δεν μπορεί να υπάρξει απαίτηση που πληροί τις απαιτούμενες προϋποθέσεις του α. 300 ΠΚ. Ποιες είναι αυτές;

Η απαίτηση του παθόντος οφείλει να είναι σοβαρή, απαλλαγμένη από ελαττώματα (πλάνη, απάτη, απειλή, αστεϊσμός) όπως επίσης σπουδαία και επίμονη. Απαιτείται, δηλαδή, ώριμη σκέψη και βάσανος από την πλευρά του νοσούντος πριν την έκφραση της επιθυμίας του και φυσικά επαναλαμβανόμενη εξωτερίκευσή της στον αρμόδιο ιατρό. Μάλιστα η εξωτερίκευση αυτή πρέπει να γίνεται με τρόπο εναργή και κατανοητό, προκειμένου να μην υπάρξουν παρερμηνείες από την πλευρά του ιατρού- δράστη. Θεμελιώδης προϋπόθεση αποτελεί, επίσης, η ικανότητα του παθόντος να απαιτήσει το θάνατό του, ικανότητα που κρίνεται in concreto, χωρίς να ταυτίζεται με τη δικαιοπρακτική ή την ικανότητα καταλογισμού. Αντιθέτως, πρόκειται για την ικανότητα αντίληψης και συνείδησης του ασθενούς, η οποία του επιτρέπει να πραγματώσει τη γνήσια βούλησή του. Έτσι, ακόμη και ένας ανήλικος ασθενής υπό αυτές τις προϋποθέσεις μπορεί να λάβει μία τέτοια απόφαση, όπως επίσης και ένας ψυχικά ασθενής του οποίου η συνείδηση δεν έχει πλήρως εξαλειφθεί. 

ΥΠΟΚΕΙΜΕΝΙΚΗ ΥΠΟΣΤΑΣΗ

Η υποκειμενική υπόσταση του παρόντος εγκλήματος περιλαμβάνει την υπαιτιότητα και το πρόσθετο στοιχείο του οίκτου. Ως προς την υπαιτιότητα, λοιπόν, απαιτείται δόλος οποιασδήποτε μορφής για όλα τα στοιχεία της αντικειμενικής υπόστασης, ενώ ιδιαιτέρως για την ύπαρξη της απαίτησης όπως και της ανίατης νόσου είναι αναγκαίος ο άμεσος δόλος β’ βαθμού. Ως προς το στοιχείο του οίκτου, πάλι, αξίζει να επισημανθεί ότι το συναίσθημα αυτό ευσπλαχνίας και λύπησης οφείλει να αποτελεί το μόνο ελατήριο και το αποκλειστικό κριτήριο της απόφασης του δράστη, προκειμένου να στοιχειοθετηθεί η μειωμένη ενοχή του. Πρόκειται για ένα από τα επονομαζόμενα «ευγενή κίνητρα».

ΤΙΜΩΡΗΤΟ ΤΟΥ ΠΚ 300 ΚΑΙ ΔΙΚΑΙΩΜΑ ΣΤΗ ΖΩΗ

Το έγκλημα του α. 300 ΠΚ μπορεί μεν να θεωρείται πλημμέλημα, τιμωρείται δε από το νόμο, αφού σε κάθε περίπτωση προσβάλλει το υπέρτατο, απόλυτο και φυσικά προσωποπαγές αγαθό της ζωής, το οποίο προστατεύεται από πληθώρα νομοθετημάτων εθνικών και διεθνών (Σύνταγμα, Σύμβαση Οβιέδο, ΕΣΔΑ, Οικουμενική Διακήρυξη Δικαιωμάτων Ανθρώπου, Διεθνές Σύμφωνο για τα ατομικά και πολιτικά δικαιώματα κ.λπ.). Η συγκατάθεση, δηλαδή, με τη μορφή απαίτησης του ασθενούς δεν αίρει το άδικο, το οποίο εξαλείφεται μόνο σε περίπτωση κατάστασης ανάγκης (ΠΚ 25) ή και σύγκρουσης καθηκόντων.

ΣΥΝΔΕΣΗ ΤΟΥ ΠΚ 300 ΜΕ ΤΟ ΙΑΤΡΙΚΟ ΛΕΙΤΟΥΡΓΗΜΑ ΚΑΙ ΤΟΝ ΚΙΔ

Είναι παγκοίνως γνωστό ότι η άσκηση της ιατρικής επιστήμης δεν αποτελεί απλό επάγγελμα ή μέσο βιοπορισμού για τα άτομα που επιδίδονται στον τομέα της υγείας, αλλά ένα από τα σημαντικότερα λειτουργήματα στην ανθρώπινη κοινωνία. Επόμενο είναι, λοιπόν, το λειτούργημα αυτό να ασκείται σύμφωνα με ορισμένες διατάξεις κανονιστικού χαρακτήρα, η τήρηση των οποίων είναι κρίσιμη. Από το σύνολο αυτών των διατάξεων η παρούσα ανάλυση θα επικεντρωθεί σε εκείνες που αναφέρονται στη σχέση ασθενούς- ιατρού, ούτως ώστε να διαπιστωθεί η αλληλεξάρτηση των παραγόντων του α. 300 ΠΚ. 

Κατ’ αρχάς, αξίζει να τονιστεί ότι για την εκπλήρωση του ανθρωποκεντρικού αυτού λειτουργήματος απαιτείται η ύπαρξη σχέσης εμπιστοσύνης και σεβασμού μεταξύ ασθενούς και ιατρού (α. 8 ΚΙΔ), σχέσης δηλαδή που θα θέσει τα θεμέλια για μια πρόσφορη συνεργασία προσανατολισμένη προς το συμφέρον του ασθενούς. Στο πλαίσιο αυτό, λοιπόν, ο ιατρός οφείλει να μην παρεμβαίνει στην ιδιωτική σφαίρα του ασθενούς καθώς και να σέβεται κάθε πεποίθηση και επιθυμία του, ακόμη και αν αυτή εκφράζεται ως απαίτησή του να πεθάνει. Είναι σαφές ότι σε μία τόσο ευαίσθητη και ουσιώδη σχέση εκμετάλλευση δε χωρεί. 

Ουσιώδες στοιχείο των ιατρικών καθηκόντων αναφορικά με το ζήτημα που μας απασχολεί καθίσταται η υποχρέωση ενημέρωσης του ασθενούς σχετικά με την κατάσταση της υγείας του (α. 11 ΚΙΔ). Η ενημέρωση αυτή οφείλει να είναι τακτή, ειλικρινής και σφαιρική καθ’ όλα τα στάδια θεραπείας του ασθενούς, όπως επίσης να περιλαμβάνει τους κινδύνους, τις επιπτώσεις, τις πιθανές επιπλοκές και φυσικά τις εναλλακτικές λύσεις πριν τη διενέργεια οποιασδήποτε παρέμβασης στον οργανισμό του παθόντος.

Καθοριστική ρύθμιση για την προσήκουσα πραγματοποίηση του ιατρικού λειτουργήματος αποτελεί η συναίνεση του ασθενούς (α. 12 ΚΙΔ), η οποία στην περίπτωση του α. 300 ΠΚ διατυπώνεται μάλιστα ως απαίτηση. Τα χαρακτηριστικά της συναίνεσης του ΚΙΔ ταυτίζονται με εκείνα της απαίτησης του α. 300 ΠΚ, συνεπώς η επανάληψή τους κρίνεται περιττή. Σκόπιμο είναι, όμως, να τονιστεί πως σε επείγουσες περιπτώσεις, όταν διακυβεύεται η ζωή του ασθενούς, και εφόσον η συναίνεση δε δύναται ή αρνείται να δοθεί, ο ιατρός πράττει και ελλείψει της, προκειμένου να σώσει τον ασθενή. 

Ιδιαίτερη σύγκλιση του α. 300 ΠΚ και του ιατρικού λειτουργήματος εντοπίζεται στο α. 29 του ΚΙΔ, αναφορικά με τις «ιατρικές αποφάσεις για το τέλος της ζωής». Συγκεκριμένα, ως συνδετικό στοιχείο των δύο διατάξεων εμφανίζεται η ανίατη ασθένεια, η οποία μάλιστα στον ΚΙΔ εξειδικεύεται περαιτέρω, αφού απαιτείται να βρίσκεται σε τελικό στάδιο, όπου πλέον έχουν εξαντληθεί όλα τα πρόσφορα μέσα αντιμετώπισής της. Ακόμη, κοινός είναι και ο σεβασμός της επιθυμίας ή πιο ακραία της απαίτησης του νοσούντος, η οποία τόσο στο άρθρο του ΠΚ όσο και στη διάταξη του ΚΙΔ δεν αρκεί για να νομιμοποιήσει πράξεις επισπεύδουσες το θάνατο. Εντούτοις, ο ΚΙΔ προασπίζει την παρηγορητική ιατρική, την οποία προκρίνει ως έσχατη λύση για την ανακούφιση του ασθενούς. Καθίσταται, συνεπώς, εναργής, μέσω της παράθεσης των διατάξεων αυτών, η ενότητα της νομοθεσίας, ανεξαρτήτως κλάδου, αναφορικά με το ζήτημα της ανθρωποκτονίας κατ’ απαίτηση και κατ’ επέκταση αναφορικά με την ευθανασία, έστω και τη συγκαλυμμένη. 

ΕΥΘΑΝΑΣΙΑ ΚΑΙ ΧΩΡΕΣ ΝΟΜΙΜΟΠΟΙΗΣΗ

Ο όρος «ευθανασία» είναι διεθνής (Euthanasia) και σχηματίζεται από τα συνθετικά «ευ» και «θάνατος» και ερμηνεύεται ως καλός, ήρεμος, και αξιοπρεπής θάνατος . Ως ειδική ορολογία στην ιατρική επιστήμη, αποδίδεται από τον Μπαμπινιώτη ως «η πρόκληση ανώδυνου θανάτου, ή η επίσπευση αυτού, προκειμένου να συντομευθεί η αγωνία του ετοιμοθάνατου ή πάσχοντος από ανίατη ασθένεια» . Δημιουργός του όρου υπήρξε ο Άγγλος φιλόσοφος Francis Bacon, ο οποίος, αναφερόμενος στην ευθανασία από την οπτική του ιατρικού δικαίου, έγραψε ότι «το έργο της ιατρικής είναι η αποκατάσταση της υγείας και η καταπράυνση των πόνων, όχι μόνο όταν οδηγεί στη θεραπεία, αλλά και όταν εξασφαλίζει έναν εύκολο και γαλήνιο θάνατο». Υπό το πρίσμα αυτό, λοιπόν, η ευθανασία παρουσιάζεται ως μέσο για την παροχή βοήθειας λόγω ευσπλαχνίας και συμπόνιας γι αυτό και αναφέρεται ως θάνατος από ευσπλαχνία (mercy killing).

Τα είδη της ευθανασίας, σύμφωνα με τη βιοηθική, είναι τρία, η «εκούσια ευθανασία», η «μη εκούσια ευθανασία» και η «ακούσια ευθανασία». Στην πρώτη περίπτωση (voluntary euthanasia) το άτομο εκφράζει ρητώς την επιθυμία για τερματισμό της ζωής του, στη δεύτερη (non voluntary euthanasia) δε δύναται να υποστηρίξει την απόφαση για ευθανασία, γεγονός που καθιστά τη γνώμη του αμφίβολη ενώ στην τρίτη περίπτωση (involuntary euthanasia) το άτομο έχει εκφράσει κάποια στιγμή στο παρελθόν την επιθυμία να διατηρηθεί στη ζωή με όλα τα μέσα ανεξάρτητα με την κατάσταση της υγείας του. 

Περαιτέρω η ευθανασία διακρίνεται σε ενεργητική και παθητική. Στην ενεργητική ευθανασία (active euthanasia) τo ιατρικό δυναμικό δρα «ενεργώς» και «εμπράκτως», με τη χορήγηση της κατάλληλης ουσίας στον ασθενή, ώστε να επέλθει ο θάνατος. Πρόκειται για την ονομαζόμενη «άμεση ενεργητική ευθανασία». Υπάρχει και η «έμμεση ενεργητική ευθανασία», που υλοποιείται με την εκτέλεση μιας ιατρικώς ενδεδειγμένης πράξης, με στόχο την ανακούφιση του ασθενούς, η οποία όμως παρουσιάζει ως πολύ πιθανή συνέπεια το θάνατο. Στην παθητική ευθανασία (passive euthanasia) o ιατρός σταματά την φαρμακευτική αγωγή του ασθενούς, προκειμένου να επέλθει ο θάνατος σταδιακά εξαιτίας της απουσίας της ιατρικής υποστήριξης. Ο ασθενής, στην προκειμένη περίπτωση, αρνείται να λάβει την απαραίτητη για την επιβίωσή του ιατρική θεραπεία ή απαιτεί τη διακοπή της, πείθοντας το θεράποντα να προβεί σε παράλειψη . 

Η παθητική ευθανασία εκτελείται με δύο μεθόδους, τη μη ανάταξη καρδιακής ανακοπής (do not resuscitate orders), όπου σε περίπτωση καρδιακής ή αναπνευστικής ανακοπής παραλείπονται οι προσπάθειες ανάταξης, και την απόσυρση θεραπευτικής αγωγής (Withdrawal of life-sustaining treatment) απαραίτητης για την επιβίωση του ασθενούς, η οποία όμως είναι ούτως ή άλλως βραχεία.  

Ποικίλες χώρες της Ευρώπης έχουν νομιμοποιήσει το θεσμό της ευθανασίας εν όλω ή έστω εν μέρει. Στην πρώτη κατηγορία ανήκει η Ολλανδία, η πρώτη χώρα θεσμοθέτησης της ευθανασίας, το Βέλγιο και η Ελβετία. Η δεύτερη κατηγορία αφορά στην παθητική ευθανασία, την οποία έχει νομιμοποιήσει η Γαλλία, η Γερμανία, η Μεγάλη Βρετανία, η Ιρλανδία, η Αυστρία, η Ουγγαρία, η Σλοβακία, η Κροατία, η Εσθονία, η Λετονία, η Μάλτα, καθώς και το Λουξεμβούργο. Βεβαίως, χώρες όπως η Βουλγαρία, η Ρουμανία, η Σλοβακία και η Πολωνία απαγορεύουν καθολικά και απόλυτα κάθε μορφή ευθανασίας.

ΤΕΛΙΚΕΣ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ 

Είναι χαρακτηριστικό και άξιο προσοχής το γεγονός ότι σε μία εποχή συνεχών μεταβολών, ελευθερίας της έκφρασης, αυτοέκφρασης και εξέλιξης και παρά την πρόσφατη αναθεώρηση του ελληνικού Ποινικού Κώδικα με το Ν 4637/ 2019 , εξακολουθεί να υφίσταται μια τόσο πεπαλαιωμένη ρύθμιση, αυτή του α. 300 ΠΚ, η οποία αποτελεί περιορισμό για τη βούληση του ασθενούς και ανασταλτικό παράγοντα για την ουσιαστική πραγμάτωση του ιατρικού λειτουργήματος. Λαμβάνοντας υπ’ όψιν την παρούσα κατάσταση, λοιπόν, κρίνεται σκόπιμη, αν όχι απαιτητή, η ρητή πρόβλεψη της ευθανασίας στον Ποινικό Κώδικα, προκειμένου να εξαλειφθεί κάθε ασάφεια και πιθανολόγηση που υφίσταται μέχρι σήμερα ως προς την αντιμετώπισή της. 

Ένα επιπλέον προοδευτικό βήμα, όχι μόνο για τον ΠΚ αλλά και για την ελληνική έννομη τάξη εν συνόλω, θα ήταν η μη ποινικοποίηση  της ευθανασίας σε κατάσταση ανάγκης, η οποία σε μεταγενέστερο στάδιο θα μπορούσε όχι απλώς να επιτρέπεται αλλά και να προβλέπεται ως πιθανή μέθοδος ανακούφισης και απάλειψης του πόνου. Βεβαίως, μία τέτοια ρύθμιση θα αποτελούσε μεν τομή για τη νομική τάξη της χώρας, απαιτεί δε ορισμένες πολύ αυστηρές προϋποθέσεις, ώστε να απολαύει αντικειμενικής και κυρίως χρηστής εφαρμογής.

ΠΗΓΕΣ

Κουκούλης Ανδρέας- Νικόλαος, Εγχειρίδιο Ιατρικής Ευθύνης & δεοντολογίας, Νομική Βιβλιοθήκη, Αθήνα 2020

Μπέκας Γ., Η προστασία της ζωής και της υγείας στον Ποινικό Κώδικα, Π. Ν. Σάκκουλας, Αθήνα 2014

Συμεωνίδου- Καστανίδου Ελένη, Εγκλήματα κατά της ζωής, Σάκκουλας Α. Ε., Θεσσαλονίκη 2001

ΤΑΝΕΑ Team, Τι ισχύει για την ευθανασία στην Ευρωπαϊκή Ένωση- Που έχει νομιμοποιηθεί, ∆ιαθέσιµο στην ιστοσελίδα: https://www.tanea.gr/2019/04/26/health/ti-isxyei-gia-tin-eythanasia-stin... (26/4/2019)