Το έθιμο ως πηγή δικαίου: Εμπράγματο Δίκαιο και το παράδειγμα της Σαμοθράκης

Οι συνθήκες που είχαν διαμορφθεί κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας, μεταξύ άλλων η έντονη τοπικότητα λόγω απομονωτισμού και η έλλειψη κρατικού μηχανισμού, διευκόλυναν σημαντικά την ανάπτυξη εθίµων καθ’ όλη τη διάρκειά της δύσκολης αυτής για το ελληνικό έθνος περιόδου. Αρμοδιότητες αναφορικά με τη δικαιοδοσία ασκούσε τόσο η εκκλησία όσο και οι δημογέροντες, πέραν των Τούρκων δικαστών τους οποίους αν σημειώσουμε ότι οι Έλληνες απέφευγαν1. 

Οι περιοχές που δεν κατακτήθηκαν, αλλά υποτάχθηκαν στους Οθωμανούς (δηλ. δεν υπήρξαν δορυάλωτες), είναι γνωστό ότι απολάμβαναν σημαντικά προνόµια, όπως οι Κυκλάδες, η Χίος, η Μάνη, η Θάσος και η Σαμοθράκη, γεγονός που συνέβαλε στο να διαµορφώσουν οι περιοχές αυτές ένα είδος αυτοδιοικήσεως και αυτοτέλειας έναντι των Τούρκων. Οι περιοχές αυτές διοικούνταν από τους δημογέροντες και είχε διαμορφωθεί ένα ιδιότυπο εθιμικό δίκαιο, το οποίο, λόγω τοπικού απομονωτισμού δεν ήταν ομοιογενές.

Το 1946, µε την εισαγωγή του Αστικού Κώδικα, το έθιµο αναγνωρίστηκε και  επίσηµα ως ισοδύναµη µε τον νόµο πηγή του αστικού δικαίου. Όμως το άρθρο 1 ΕισΝΑΚ κατάργησε όλα τα γενικά ή τοπικά έθιµα, τα οποία ίσχυαν µέχρι την έναρξη ισχύος του Αστικού Κώδικα και ήταν αντίθετα στις διατάξεις του ή του ΕισΝΑΚ ή αφορούσαν θέµατα που ρυθµίζονται από αυτούς. Πάραυτα, ο χρόνος της µακράς άσκησης ενός εθίµου, που παρά την κατάργησή του εξακολουθεί να εφαρµόζεται, θεωρείται ότι δεν έχει διακοπεί µετά την ισχύ του άρθρου 1 ΕισΝΑΚ, με αποτέλεσμα τα όποια  δικαιώµατα είχαν αποκτηθεί βάσει εθίµου πριν από την εισαγωγή του ΑΚ, να μην  επηρεάζονται από τη διάταξη 1 ΕισΝΑΚ. Όπως η νομική επιστήμη αναγνωρίζει, το έθιµο είναι άγραφος κανόνας δικαίου που δηµιουργείται µε τη µακρά, αδιάκοπη και οµοιόµορφη τήρηση ορισµένης συµπεριφοράς από τα µέλη µίας κοινωνίας µε συνείδηση δικαίου, το οποίο αποτελεί και το σημαντικό από νομοτελειακής άποψης, στοιχείο (opinio necessitatis ή opinion juris)2. Τέτοιοι κανόνες, που ουσιαστικά αποτυπώνουν διαχρονικές και υπερεθνικές αρχές του δικαίου, όχι απλώς επέζησαν, αλλά αποτελούν και βασικούς κανόνες του αστικού µας κώδικα. Ως γνωστό, αρχές όπως η προστασία της προσωπικότητας, η καλή πίστη και τα συναλλακτικά ήθη, η καταχρηστική άσκηση του δικαιώματος  αποτελούν κάποιες από τις πολύ σημαντικές μετουσιώσεις εθίμων3.

Κεφάλι Μανδρί 

Το δίκαιο είναι ένας ζωντανός οργανισμός που εξελίσσεται και αφουγκράζεται τις κοινωνικές, οικονομικές και πολιτικές αντιλήψεις του λαού, σε διάφορους κλάδους του δικαίου4​. Έναν από αυτούς αποτελεί και το εμπράγματο δίκαιο. Ειδικότερα, όσον αφορά στις αγοραπωλησίες και μεταβιβάσεις ακινήτων, ιδιαίτερα ενδιαφέρον είναι το παράδειγμα της μονάδας μέτρησης γης, βάση της οποίας από τα βυζαντινά ακόμη χρόνια γίνοντας οι μεταβιβάσεις ακινήτων στη Σαμοθράκη μέχρι και σήμερα, το κεφάλι-μαντρί.  

Το κεφάλι μανδρί αποτελεί ένα ιδιαίτερο είδος εθιμικού δικαίου, το οποίο έχει επικρατήσει στο μη δορυάλωτο νησί αυτό, και ουσιαστικά διέπει  όλες τις συναλλαγές αναφορικά με τα ακίνητα, ήδη από τους Βυζαντινορωμαικούς χρόνους, αδιαλείπτως, μέχρι και σήμερα. Με βάση τη μονάδα μέτρησης «κεφάλι-μανδρί», υποδηλώνεται η έκταση, η οποία αναλογεί στον αριθμό των εκατό ζώων, που χρειάζεται για να ζήσει μια οικογένεια. Η μονάδα αυτή μέτρησης δεν είναι σταθερή, αλλά μπορεί να διαφοροποιηθεί, δηλ. η έκταση γης κάθε φορά, ανάλογα με τη γεωγραφική θέση στην οποία βρίσκεται το ακίνητο, πχ. κάμπος ή βουνό. Η διαφοροποίηση αυτή συνίσταται στο γεγονός ότι η γεωγραφική θέση μπορεί να επηρεάσει τη δυνατότητα βοσκής που έχουν τα ζώα, με συνέπεια, για ένα κοπάδι που έχει τη δυνατότητα να βοσκήσει στον κάμπο, οι ανάγκες βοσκής να καλύπτονται από λιγότερης έκτασης εύφορη γη, από την έκταση που το ίδιο κοπάδι θα χρειαστεί εάν βοσκήσει πχ. στο βουνό. Οι αγοραπωλησίες, συνεπώς, γης, κατά τους τελευταίους αιώνες έως σήμερα, ειδικότερα στο Βόρειο μέρος του νησιού, λαμβάνουν χώρα επί συμφωνηθείσας έκτασης γης, η οποία μετριέται με μονάδα μέτρησης το κεφάλι μαντρί. 

Άξια μνείας, η διατήρηση ακόμη και σήμερα αυτού του εθίμου, εάν κανείς λάβει υπόψη όλες τις αλλαγές στους κλάδους του δικαίου, που καταδηλώνει πόσο δυνατά αφήνει ο λαός το στίγμα του στην διαμόρφωση της δικαιικής πραγματικότητας. 

• 1. Ελένη Αργυροπούλου, Το έθιμο ως πηγή δικαίου, Διπλωματική Εργασία, Αθήνα 2012, Σερεµέτης ∆., Προσπάθειαι περισυλλογής εθίµων εν Ελλάδι κατά τους νεώτερους χρόνους, Αρµ ΙΓ’, σελ. 653 επ
• 2. Καλλιγάς Π., Περί εθίμων, στο «Μελέται και Λόγοι», τόμ. Α, Αθήνα 1899.
• 3. Μπόσδας, Το έθιμο σαν ζώσα πηγή δικαίου, ΕΕΝ 1984, σελ. 405 επ.
• 4. Μπόσδας, Το έθιμο σαν ζώσα πηγή δικαίου, ΕΕΝ 1984, σελ. 405 επ., Ελένη Αργυροπούλου, ο.π.