Η χώρα ως στοιχείο του κράτους αποτελεί ή όχι βασική προϋπόθεση για την άσκηση κρατικής εξουσίας;

Επιμέλεια: Μπάλα Φωτεινή, Αστυνομικός, Υπ. Διδάκτωρ Δημοσίου Διεθνούς Δικαίου της Νομικής του Δ.Π.Θ

Οι απαντήσεις σε θεωρητικά ερωτήματα δικαίου συχνά τυγχάνει να διαφέρουν καθώς η σκοπιά και η οπτική που τίθεται από τον εκάστοτε ερευνητή διαφέρει.

Στην επιστήμη της γεωγραφίας και της διεθνούς πολιτικής, ως χώρα ορίζεται η γεωγραφική περιοχή που περιλαμβάνει την έννοια του έθνους και κυρίως του κράτους. Χώρα μπορεί να αποτελεί ένα ανεξάρτητο κράτος, τμήμα ενός μεγαλύτερου πρώην κυρίαρχου κράτους, η εδαφική επικράτεια σε μία κυβέρνηση κλπ. Η έννοια της χώρας δύναται να αναφέρεται δηλαδή τόσο στην έννοια του κράτους όσο και στον γεωγραφικά ορισμένο χώρο όπου ασκείται η κυριαρχία ενός κράτους.

Στη θεωρία του Συνταγματικού Δικαίου έχουν προταθεί αρκετοί ορισμοί του κράτους. Συγκεκριμένα, σύμφωνα με τον διατυπωθέντα ορισμό το κράτος αποτελείται από το έθνος, τις δημόσιες υπηρεσίες και το έδαφος, ενώ σύμφωνα με άλλον ορισμό τα στοιχεία του κράτους είναι η κυβέρνηση, η εθνική κοινότητα και οι δημόσιες υποθέσεις.

Σύμφωνα με τον επικρατέστερο νομικό ορισμό κράτος είναι ο λαός που ζει σε ορισμένη χώρα και είναι οργανωμένος σε νομική προσωπικότητα, εξοπλισμένη με πρωτογενή εξουσία. Χωρίς τα νομικά στοιχεία, άρα, με κοινωνιολογική προσέγγιση το κράτος είναι ενότητα ανθρώπων που ζουν σε ορισμένη χώρα και η οποία είναι εξοπλισμένη με πρωτογενή εξουσία.

Μολονότι, οι δύο ορισμοί έχουν ως κοινό στοιχείο την σύλληψη και απόδοση του κράτους ως σχέσης εξουσίας, διαφέρουν χαρακτηριστικά. Από τον κοινωνιολογικό ορισμό λείπει η έννοια νομική προσωπικότητα ενώ ο όρος λαός αντικαθίσταται με την ενότητα προσώπων.

Εκκινούμενοι από τον νομικό ορισμό, η χώρα ως στοιχείο του κράτους είναι η εδαφική περιοχή μέσα στην οποία ασκείται συγκεκριμένη κρατική εξουσία. Κατ’ αυτή την έννοια ο όρος συνεκδοχικά και μόνο ταυτίζεται με τον όρο κράτος. Αποδίδει το ένα από τα στοιχεία του, δηλαδή την επικράτεια ή το έδαφος, το πιο απτό και «υλικό» στοιχείο της κρατικής υπόστασης – αυτό που αποδίδει πληρέστερα τη σχέση του κρατικού φαινομένου με τη διασφάλιση μιας ενιαίας αγοράς, χωρίς εσωτερικούς φραγμούς και σύνορα, στην οποία κινούνται πρόσωπα, αγαθά και υπηρεσίες, σχηματίζονται κεφάλαια και αναπτύσσονται όλες οι λειτουργίες μιας κοινωνίας βασισμένης σε αυτά τα χαρακτηριστικά.

Ο όρος μάλιστα που προτιμά το ισχύον Σύνταγμα είναι ο όρος «επικράτεια». Σύμφωνα με το άρθρο 27 παρ. 1 Σ. : «Καμία μεταβολή στα όρια της Επικράτειας δεν μπορεί να γίνει χωρίς νόμο, που ψηφίζεται από την απόλυτη πλειοψηφία του όλου αριθμού των βουλευτών». Με τον όρο δε μεταβολή των ορίων της επικράτειας εννοούνται η προσάρτηση, η παραχώρηση και η ανταλλαγή τμημάτων της χώρας. Το κράτος δεν έχει σχέση κυριότητας προς τη χώρα (dominium) αλλά σχέση κυριαρχίας (imperium).

Υπό την έννοια αυτή η επικράτεια περιλαμβάνει: α) τη χερσαία περιοχή, μαζί με το αντίστοιχο υπέδαφος, β) τα χωρικά ύδατα, δηλαδή τη θαλάσσια περιοχή που περιβάλλει τη χερσαία περιοχή, στην έκταση που προβλέπουν οι σχετικοί κανόνες του διεθνούς δικαίου και προσδιορίζει ειδικότερα το κράτος με μονομερή πράξη του (τυπικό νόμο ή κανονιστική πράξη), μαζί με το αντίστοιχο υπέδαφος. Τα σχετικά ζητήματα αποτελούν αντικείμενο ρύθμισης του διεθνούς δικαίου και ειδικότερα του δικαίου της θάλασσας¨, γ) τον αντίστοιχο εναέριο χώρο, δηλαδή το τμήμα της ατμόσφαιρας που βρίσκεται πάνω από την χερσαία περιοχή και τα χωρικά ύδατα ή πέρα από αυτά στο πλαίσιο των σχετικών κανόνων του διεθνούς δικαίου, όπως κάθε φορά η έκταση αυτή καθορίζεται ειδικότερα με μονομερή πράξη του κάθε κράτους.

Όμως, μολονότι η χώρα είναι συστατικό στοιχείο του κράτους δεν είναι βασική προϋπόθεση για την άσκηση της κρατικής εξουσίας. Η ανωτέρω διαπίστωση εκπορεύεται από την ιστορικά επαληθευμένη ικανότητα να ασκούν εξουσία οι εξόριστες Κυβερνήσεις και επιπλέον οι διαμορφούμενες νέες έννομες τάξεις, όπως είναι η Ευρωπαϊκή Ένωση, τα όργανα της οποίας εκδίδουν πράξεις που ισχύουν αμέσως και απευθείας στις χώρες των κ-μ. της. Άλλωστε, το άρ. 28 παρ.2 του Συντάγματος 1975/1986/2001/2008/2019 προβλέπει, υπό όρους, τη δυνατότητα να αναγνωριστούν σε όργανα διεθνών οργανισμών πολιτειακές αρμοδιότητας, ενώ το άρ. 28 παρ. 3 επιτρέπει, τηρουμένων των προϋποθέσεων που θέτει, τη θέσπιση περιορισμών στην άσκηση της εθνικής κυριαρχίας.

Στην επικράτεια ασκούνται τα κυριαρχικά δικαιώματα του κράτους. Κατά νομική ακριβολογία: οι αρμοδιότητες που απορρέουν από την εξωτερική κυριαρχία του κράτους ή με την ορολογία του διεθνούς δικαίου οι αρμοδιότητες που συνθέτουν την «εδαφική κυριαρχία» του κράτους, νόμιμος τίτλος της οποίας είναι οι κανόνες του διεθνούς δικαίου και οι συναφείς κανόνες του εθνικού Συντάγματος και της εθνικής κοινής νομοθεσίας.

Στο μεγαλύτερο μέρος της, η χερσαία επιφάνεια της Γης είναι οριοθετημένο σε μικρότερες εδαφικές περιοχές. Το Δημόσιο Διεθνές Δίκαιο δεν είναι αυτό που δημιουργεί τα κράτη. Θέτει όμως τους όρους και τις νομικές προυποθέσεις ώστε να προσδιοριστεί αν μία οντότητα μπορεί να χαρακτηριστεί κράτος, ορίζει τις αρμοδιότητές του αλλά και πότε αυτό παύει να υπάρχει. Για την ύπαρξη του κράτους απαιτείται, η σωρευτική συνδρομή τουλάχιστον των τεσσάρων στοιχείων: το έδαφος, ο λαός, η κυβέρνηση και η ανεξαρτησία.

Το έδαφος (territorium) ή αλλιώς η χώρα δηλώνει την χερσαία επιφάνεια όπου ασκείται από την εκάστοτε κυβέρνηση η κρατική εξουσία, αποτελεί τον υλικό, εδαφικό χώρο άσκησης της κρατικής κυριαρχίας, υπό την έννοια των δραστηριοτήτων του κράτους επί της εδαφικής αυτής έκτασης. Με τον όρο χώρα, δηλαδή, λογίζεται η επικράτεια επί της οποίας ισχύει η έννομη τάξη του κράτους. Ενδεικτικά αναφέρεται ότι στην εκδίκαση της υπόθεσης Palmas-Miangas το δικαστήριο έκρινε ότι για να ενταχθεί ένα τμήμα γης στο έδαφος συγκεκριμένου κράτους θα πρέπει να κυριαρχείται από το κράτος αυτό. Η κυριαρχία επί του εδάφους υποδηλώνει την ανεξαρτησία του. Και αυτή εκφράζεται με την εκδήλωση της ενιαίας, απόλυτης, πλήρους και αποκλειστικής εξουσίας ελέγχου (νομοθετικού, δικαστικού, εκτελεστικού) του κράτους επί ατόμων κ αντικειμένων που βρίσκονται σε αυτή τη γεωγραφική έκταση.

Επομένως κατά το Δημόσιο Διεθνές Δίκαιο για την ενάσκηση της κρατικής κυριαρχίας προϋποτίθεται η ύπαρξη εδαφικής έκτασης, η οποία περιλαμβάνει μάλιστα όχι μόνο μία χερσαία περιοχή (έδαφος και υπέδαφος) αλλά και τον υπερκείμενο της χερσαίας αυτής περιοχής, εναέριο χώρο και τις αναγνωρισμένες διεθνώς θαλάσσιες ζώνες εφόσον το κράτος είναι παράκτιο.

Αδιάφορη είναι η έκταση αυτής της εδαφικής περιοχής και ο πληθυσμός που κατοικεί σ’αυτήν, αν λάβουμε υπόψιν μας ότι υπάρχουν αναγνωρισμένα κράτη μικρής εδαφικής έκτασης όπως το Τουβαλού, το Βατικανό, το Μονακό και άλλα απέραντης έκτασης όπως ο Καναδάς, η Ρωσία κ.α. Ενώ η οριοθέτηση της χώρας γίνεται με την χάραξη και τον καθορισμό των συνόρων, είτε μέσω διεθνών συμβάσεων είτε βάσει της εθνικής νομοθεσίας του κράτους.

Η κυβέρνηση από την άλλη ως συστατικό στοιχείο του κράτους έχει την έννοια της πολιτικής εξουσίας που ελέγχει την χώρα, χωρίς να είναι αναγκαία συγκεκριμένη μορφή της εξουσίας αυτής ή να είναι εκλεγμένη με δημοκρατικές διαδικασίες. Αναφέρεται όμως η κυβέρνηση στην ύπαρξη μιας κεντρικής εξουσίας που ασκεί αποτελεσματικό έλεγχο στη χώρα, ασχέτως του τρόπου κατάληψης της εξουσίας ή της κατάλυσης του υφιστάμενου μέχρι πρότινος συντάγματος. Ωστόσο, δεν απαιτείται ο πλήρης έλεγχος των εδαφών του κράτους από την κυβέρνηση αυτή, αλλά αντίθετα η ανεξαρτησία αυτής. Δηλαδή η κυρίαρχη, αυθυπόστατη και κατ’αποκλεισμό οποιασδήποτε άλλης, άσκηση κρατικής εξουσίας στο έδαφος της χώρας, με τρόπο μη εξαρτώμενο από άλλο κράτος.

Ενδεικτική Βιβλιογραφία

Βενιζέλος Ευάγγελος, Μαθήματα Συνταγματικού Δικαίου, Νέα Έκδοση, Εκδόσεις Σάκκουλα, Αθήνα – Θεσσαλονίκη, 2021.

Δερβιτσιώτης Ν. Άλκης, Σημειώσεις Συνταγματικού Δικαίου, I. Οργάνωση του Κράτους, 5η έκδοση, Π.Ν. Σάκκουλας, Αθήνα, 2021.

Αντωνόπουλος Κ., Μαγκλιβέρας Κ. Το Δίκαιο της Διεθνούς Κοινωνίας, Νομική Βιβλιοθήκη, Αθήνα, 2022

Μαυριάς Γ. Κώστας, Συνταγματικό Δίκαιο, Τέταρτη Έκδοση Επαυξημένη, εκδόσεις Θέμις, 2005.

International Law, Oxford, Oxford University Press, 2018

Συνθήκη του Μοντεβίδεο του 1933 «Περί δικαιωμάτων και υποχρεώσεων των πολιτειών»

Χάρτης των Ηνωμένων Εθνών, άρθρο 2.4, 1945