Η Αγία Έδρα και το Κράτος της Πόλης του Βατικανού: Μια συχνή σύγχυση και η αναγκαία νομική διάκριση από την άποψη του εκκλησιαστικού διεθνούς δημόσιου δικαίου

Του Αρχιμανδρίτη Αθηναγόρα Σουπουρτζή, Καθηγητή Εκκλησιαστικού και Κανονικού Δικαίου Θεολογικής Ακαδημίας Volyn Ουκρανίας- Επισκέπτη Καθηγητή Ανωτάτης Εκκλησιαστικής Ακαδημίας Αθηνών.

Η πρόσφατη κοίμηση του Πάπα Φραγκίσκου και η εκλογή του διαδόχου του, Πάπα Λέοντος ΙΔ΄, έδωσε το έναυσμα για πλήθος δημοσιογραφικών ρεπορτάζ, σχολίων και αφιερωμάτων, εκ των οποίων πολλά κατέτειναν σε σοβαρή σύγχυση ακόμη και για έμπειρους αναλυτές ως προς τη νομική φύση και τις διακριτές αρμοδιότητες δύο διαφορετικών διεθνών νομικών υποκειμένων: αφενός, της Αγίας Έδρας, και αφετέρου, του Κράτους της Πόλης του Βατικανού. Η ανάγκη οριοθέτησης των δύο αυτών μορφών νομικής υποστασιοποίησης είναι κρίσιμη για την ορθή αποτύπωση του διεθνούς θεσμικού δικαίου και των συνεπειών του.

Η σύγχυση αυτή δεν είναι νέα. Αντιθέτως, επανέρχεται σε περιόδους υψηλού δημόσιου συμβολισμού, όπως οι μεταβάσεις στο αξίωμα του Πάπα, λόγω της εσφαλμένης αλλά παγιωμένης αντίληψης ότι ο Ποντίφικας ηγείται απλώς ενός μικρού κρατικού μορφώματος με εδαφικά και κυριαρχικά γνωρίσματα. Η αλήθεια, ωστόσο, είναι περισσότερο σύνθετη και απαιτεί προσφυγή στη διασταλτική ερμηνεία των θεμελιωδών κανόνων του διεθνούς και του εκκλησιαστικού δημοσίου δικαίου.

1. Η Αγία Έδρα ως διεθνές νομικό υποκείμενο sui generis

Η Αγία Έδρα συνιστά παλαιό και ιδιότυπο διεθνές νομικό υποκείμενο. Οφείλει τη διεθνή της προσωπικότητα όχι στην ύπαρξη εδαφικής κυριαρχίας, αλλά στην ιστορική της λειτουργία ως οργανωμένου, διαρκούς και διεθνώς αναγνωρισμένου κέντρου διοίκησης της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας. Η προσωπικότητα αυτή προϋπάρχει του Κράτους του Βατικανού και δεν είναι συνάρτηση κρατικής συγκρότησης. Συνακόλουθα, η διεθνής της νομιμοποίηση αντλείται από την πραγματική και διαρκή συμμετοχή της στο διεθνές σύστημα και την αναγνώρισή της ως actorness από μεγάλο αριθμό κρατών και διεθνών οργανισμών.

Στο πρόσωπο της Αγίας Έδρας συγκεντρώνονται λειτουργίες διεθνούς νομικής εκπροσώπησης, όπως: η σύναψη διμερών συμφωνιών (concordata), η διατήρηση διπλωματικών αποστολών, η συμμετοχή σε διεθνείς οργανισμούς και η υπογραφή διεθνών συνθηκών. Οι πράξεις αυτές εκτελούνται ex officio από τον Πάπα υπό την ιδιότητά του ως κεφαλής της Αγίας Έδρας και όχι ως αρχηγού κρατικής οντότητας. Ομοίως, τα συμφωνητικά που συνάπτονται από την Αγία Έδρα δεσμεύουν αυτή καθ’ εαυτήν την εκκλησιαστική αρχή και όχι το Κράτος του Βατικανού.

2. Το Κράτος της Πόλης του Βατικανού: κρατική συγκρότηση με λειτουργικό χαρακτήρα

Το Κράτος της Πόλης του Βατικανού συστάθηκε το 1929 με τις Συνθήκες του Λατερανού, κατόπιν συμφωνίας μεταξύ του Βασιλείου της Ιταλίας και της Αγίας Έδρας, ως ανεξάρτητη κρατική οντότητα με σκοπό την εξασφάλιση της θεσμικής και φυσικής ανεξαρτησίας της τελευταίας. Πρόκειται για κρατική συγκρότηση εξυπηρετικής κυριαρχίας, με περιορισμένα εδαφικά, πληθυσμιακά και κανονιστικά γνωρίσματα, που εξυπηρετεί αποκλειστικά λειτουργικούς σκοπούς.

Η κρατική υπόσταση του Βατικανού δεν προϋποθέτει λαϊκή κυριαρχία, ούτε συνιστά έκφραση εθνικής ταυτότητας. Ασκεί πράγματι όλες τις βασικές λειτουργίες κυριαρχίας de jure (νομοθετική, εκτελεστική, δικαστική), αλλά εντός ενός συστήματος θεσμικού μονισμού υπό τον Πάπα, ο οποίος συγκεντρώνει στο πρόσωπό του όλες τις εξουσίες βάσει του Βασικού Νόμου του Κράτους του Βατικανού (Legge Fondamentale). Η φυσική εστία της εξουσίας βρίσκεται, συνεπώς, στην Αγία Έδρα και όχι στο κρατικό μόρφωμα καθεαυτό.

3. Νομικές συνέπειες της διάκρισης

Η αποτυχία διάκρισης μεταξύ των δύο νομικών υποκειμένων οδηγεί σε λανθασμένες παραδοχές για το υποκείμενο των διεθνών σχέσεων, την ευθύνη των πράξεων, την ικανότητα σύναψης διεθνών συμφωνιών, αλλά και την εφαρμογή κανόνων διεθνούς δικαίου. Ενδεικτικά:

• Οι διπλωματικές σχέσεις κρατών δεν τελούνται με το Κράτος του Βατικανού, αλλά με την Αγία Έδρα.
• Οι διεθνείς συμφωνίες με την Καθολική Εκκλησία δε συνάπτονται με κρατικό φορέα, αλλά με την Αγία Έδρα ως πνευματική αρχή με διοικητική υπόσταση.
• Οι πολιτικές παρεμβάσεις του Πάπα στο διεθνές πεδίο εκλαμβάνονται ως λόγος της Αγίας Έδρας και όχι του Βατικανού ως κράτους.

Το Κράτος του Βατικανού υπάρχει ακριβώς για να διασφαλίζει τη διεθνή λειτουργικότητα της Αγίας Έδρας και την ελευθερία άσκησης των εξουσιών της.

Επίμετρο: Η ανάγκη νομικής ακρίβειας στον δημόσιο λόγο

Η διάκριση μεταξύ της Αγίας Έδρας και του Κράτους της Πόλης του Βατικανού δεν αποτελεί τεχνική λεπτομέρεια, αλλά θεμελιώδες ερμηνευτικό εργαλείο για την κατανόηση της διεθνούς θεσμικής πραγματικότητας. Ο δημοσιογραφικός λόγος, ιδίως σε περιόδους θεσμικής μετάβασης, οφείλει να αποφεύγει τη συγχώνευση εννοιών που έχουν διακριτό ιστορικό και νομικό βάθος. Η παρατήρηση αυτή διατυπώνεται με πλήρη επίγνωση της δημοσιογραφικής πρακτικής, καθώς έχω προσωπική γνώση του πεδίου αυτού λόγω προηγούμενων σπουδών μου και στον τομέα της δημοσιογραφίας.

Επιπλέον, αποφυγή νομικών συγχύσεων δεν είναι απλώς ζήτημα ακρίβειας· είναι και όρος σεβασμού προς τις δομές και τα υποκείμενα του διεθνούς δικαίου, ανεξαρτήτως των προσωπικών ή θεολογικών πεποιθήσεων του κάθε παρατηρητή.