Ανεξαρτησία δικαστών στην Ελλάδα: Τι δείχνει η έρευνα του Ευρωπαϊκού Δικτύου Δικαστικών Συμβουλίων

Δημοσιεύθηκε η έρευνα του Ευρωπαϊκού Δικτύου Δικαστικών Συμβουλίων, σχετικά με την ανεξαρτησία του δικαστικού σώματος.

Η έρευνα μεταξύ των δικαστών της Ευρώπης σχετικά με την ανεξαρτησία τους πραγματοποιήθηκε για πέμπτη φορά το πρώτο τρίμηνο του 2025. Συνολικά, συμμετείχαν 19.136 δικαστές, από 32 δικαστικές αρχές, από 30 χώρες, ενώ η Ελλάδα ανήκει στις χώρες με υψηλή συμμετοχή στην έρευνα.

Μεταξύ των ευρημάτων της έρευνας, αξίζει να σημειωθούν τα κατωτέρω αναφορικά με την ανεξαρτησία της ελληνικής δικαιοσύνης:

- Γενική αντίληψη της ανεξαρτησίας: Η ανεξαρτησία του Αρείου Πάγου συγκέντρωσε βαθμολογία 5,6 (σε κλίμακα 0 -10, όπου 0 σημαίνει «καθόλου ανεξαρτησία» και 10 σημαίνει «υψηλότερος δυνατός βαθμός ανεξαρτησίας»), ενώ η ανεξαρτησία του Συμβουλίου της Επικρατείας συγκέντρωσε βαθμολογία 8,1. Όσον αφορά την ύπαρξη μηχανισμών για την προστασία της ανεξαρτησίας στον Άρειο Πάγο, 26% των ερωτηθέντων δικαστών απάντησαν θετικά, 39% απάντησαν ότι δεν είναι σίγουροι και 35% απάντησαν αρνητικά. Αντίστοιχα, για την ύπαρξη μηχανισμών για την προστασία της ανεξαρτησίας στο Συμβούλιο της Επικρατείας, 59% απάντησαν θετικά, 29% απάντησαν ότι δεν είναι σίγουροι και 12% απάντησαν αρνητικά.

- Εφαρμογή των δικαστικών αποφάσεων: Στην ερώτηση, εάν την τελευταία τριετία οι αποφάσεις που ήταν αντίθετες με τα συμφέροντα της κυβέρνησης εφαρμόζονταν συνήθως στην Ελλάδα, σχεδόν 40% των ερωτηθέντων Ελλήνων δικαστών απάντησαν αρνητικά, ενώ σχεδόν 20% απάντησαν θετικά.

- Η ανεξαρτησία σε σχέση με την Ευρωπαϊκή Ένωση: Πάνω από το 50% των δικαστών απάντησαν πως η ανεξαρτησία της δικαιοσύνης στην Ελλάδα ενισχύεται από το γεγονός ότι αποτελεί μέρος της Ευρωπαϊκής Ένωσης.

- 15% των ερωτηθέντων Ελλήνων δικαστών δήλωσαν πως, κατά τη διάρκεια των τριών τελευταίων ετών, μεμονωμένοι δικαστές δέχθηκαν δωροδοκίες ή συμμετείχαν σε άλλες μορφές διαφθοράς ως κίνητρο για να αποφανθούν για υποθέσεις με συγκεκριμένο τρόπο.

- 17 % των δικαστών δήλωσαν ότι, κατά τη διάρκεια των τριών τελευταίων ετών, ορισμένες υποθέσεις κατανεμήθηκαν σε δικαστές διαφορετικά από τους καθιερωμένους κανόνες ή διαδικασίες, προκειμένου να επηρεαστεί η έκβαση της συγκεκριμένης υπόθεσης.

- 40% των δικαστών δήλωσαν πως οι αποφάσεις ή οι ενέργειες μεμονωμένων δικαστών έχουν, κατά την τελευταία τριετία, επηρεαστεί άμεσα από τις πραγματικές ή αναμενόμενες ενέργειες των μέσων μαζικής ενημέρωσης, καταλαμβάνοντας την τέταρτη θέση στην Ευρώπη. Όσον αφορά τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, το ποσοστό είναι μικρότερο (κάτω από 30%).  

- 10 % των δικαστών δήλωσαν ότι έχουν υποβληθεί σε πειθαρχική διαδικασία λόγω ουσιαστικής τους κρίσης σε υπόθεση.

- 37 % των δικαστών θεωρούν ότι τα τελευταία 3 έτη έχουν προαχθεί στον ΑΠ δικαστές με κριτήρια άλλα από αυτά της προηγούμενης εμπειρίας και ικανότητάς τους, καταλαμβάνοντας την 3η θέση στην Ευρώπη.

- 28 % των δικαστών θεωρούν ότι τα τελευταία 3 έτη έχουν προαχθεί δικαστές με κριτήρια άλλα από αυτά της προηγούμενης εμπειρίας και ικανότητάς τους.

- Πάνω από το 40% δήλωσαν ότι οι αλλαγές που συνέβησαν στις συνθήκες εργασίας τους σε σχέση με τον όγκο των υποθέσεων επηρέασαν άμεσα την ανεξαρτησία τους.

- 10% των δικαστών δήλωσαν πως η ανεξαρτησία τους επηρεάζεται από συμπεριφορές στην εργασία (συμπεριλαμβανομένης της σεξουαλικής παρενόχλησης και των διακρίσεων).

- 12 % των δικαστών πολιτικής και ποινικής δικαιοσύνης θεωρούν ότι ο ΑΠ δεν σέβεται την ανεξαρτησία τους

Γενικά, σημειώθηκε μείωση ως προς την αντιλαμβανόμενη ανεξαρτησία στην Ελλάδα (κυρίως πολιτικά και ποινικά δικαστήρια),  σε σχέση με την πρώτη έρευνα.

Συνολικά, τα κύρια ευρήματα της έρευνας είναι τα ακόλουθα:

1. Οι δικαστές αξιολογούν γενικά θετικά την ανεξαρτησία τους. Σε μια 10βάθμια κλίμακα, οι δικαστές αξιολογούν την ανεξαρτησία των δικαστών στη χώρα τους κατά μέσο όρο μεταξύ 5,9 και 9,8 με τη χαμηλότερη βαθμολογία για την Ουκρανία, ακολουθούμενη από το Μαυροβούνιο (6,8), την Ουγγαρία (7,0), τη Βουλγαρία και τη Βοσνία και Ερζεγοβίνη (και οι δύο 7,1). Οι βαθμολογίες δέκα δικαστηρίων είναι 9 ή υψηλότερες. Οι ερωτηθέντες βαθμολογούν την προσωπική ανεξαρτησία τους ακόμη υψηλότερα: μεταξύ 6,8 και 9,9. Συμφώνως με τη θετική αξιολόγηση της ανεξαρτησίας τους, λίγοι δικαστές αναφέρουν ακατάλληλες πιέσεις με σκοπό τον επηρεασμό των δικαστικών αποφάσεων.

2. Από το 2015, όταν πραγματοποιήθηκε η πρώτη έρευνα, η ανεξαρτησία βελτιώθηκε σταδιακά στο μέσο όρο για όλους τους δικαστές μαζί. Ωστόσο, η τάση αυτή ανακόπτεται στην παρούσα έρευνα, όπου ανάλογα με το κριτήριο η μέση βαθμολογία σε όλες τις χώρες παρέμεινε η ίδια ή μειώθηκε κάπως από την προηγούμενη έρευνα. Με βάση την εμπειρία των δικαστών που εργάζονται για πολλά χρόνια, η ανεξαρτησία έχει βελτιωθεί για μεγαλύτερο χρονικό διάστημα.

3. Εξετάζοντας τις δικαστικές αρχές ξεχωριστά, στις περισσότερες από αυτές η αντιλαμβανόμενη ανεξαρτησία παρέμεινε υψηλή ή βελτιώθηκε από την πρώτη έρευνα. Ωστόσο, σε ορισμένα δικαστήρια οι ερωτηθέντες βλέπουν μείωση. Αυτό συμβαίνει στην Ουγγαρία, η οποία συμμετείχε για πρώτη φορά το 2019, αλλά και στο Μαυροβούνιο και στην Ελλάδα (κυρίως πολιτικά και ποινικά δικαστήρια) σημειώθηκαν μειώσεις και σε μικρότερο βαθμό στο Σλοβενία. Στη Βοσνία-Ερζεγοβίνη η βαθμολογία ανεξαρτησίας παραμένει σταθερή σε χαμηλό επίπεδο.

4. Οι δικαστές αξιολογούν την ανεξαρτησία των συμβουλίων για τη δικαιοσύνη κατά μέσο όρο ανά χώρα μεταξύ 3,4 και 9,7. Τα συμβούλια της Ισπανίας και της Βουλγαρίας λαμβάνουν πολύ χαμηλή βαθμολογία, ενώ οι βαθμολογίες για την Ουγγαρία, την Ουκρανία και τη Βοσνία-Ερζεγοβίνη είναι χαμηλές. Βαθμολογίες άνω του 8 συναντώνται στη Φινλανδία, την Ιρλανδία, τη Ρουμανία και το Ηνωμένο Βασίλειο. Η ύπαρξη ενός συμβουλίου δεν αρκεί για να εγγυηθεί την ανεξαρτησία της δικαιοσύνης. Αυτή εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από τις ρυθμίσεις, για παράδειγμα, όσον αφορά τον διορισμό των μελών ενός συμβουλίου, αλλά εξαρτάται επίσης από τον τρόπο με τον οποίο ενεργούν μόλις εκλεγούν ή διοριστούν ως μέλη του συμβουλίου.

5. Τα ζητήματα που τέθηκαν στις προηγούμενες έρευνες εξακολουθούν να υφίστανται. Σε πολλά δικαστήρια, οι δικαστές είναι επικριτικοί απέναντι στις αποφάσεις για τους ανθρώπινους πόρους που αφορούν τους δικαστές και, ειδικότερα, όσον αφορά τον διορισμό και την προαγωγή τους. Κατά την άποψη των ερωτηθέντων, επίσης, ο διορισμός στο Ανώτατο Δικαστήριο/Ακυρωτικό Δικαστήριο παραμένει προβληματικός σε διάφορες χώρες.

6. Η διαφθορά εξακολουθεί να αποτελεί ζήτημα σε αρκετά δικαστήρια. Σε ένα ευρύτερο φάσμα δικαστηρίων, οι δικαστικές αρχές θεωρούνται ότι δεν κάνουν αρκετά για την αντιμετώπιση της δικαστικής παραβατικότητας και της διαφθοράς.

7. Η διοίκηση των δικαστηρίων, συμπεριλαμβανομένων των προέδρων των δικαστηρίων, γενικά δεν προσπαθεί να επηρεάσει το περιεχόμενο των δικαστικών αποφάσεων. Ορισμένοι δικαστές βιώνουν, ωστόσο, ακατάλληλες πιέσεις από τη διοίκηση των δικαστηρίων για την τήρηση των προτύπων έγκαιρης έκδοσης και περισσότεροι δικαστές βιώνουν ακατάλληλες πιέσεις από τους στόχους παραγωγής.

8. Οι εντάσεις μεταξύ της δικαστικής εξουσίας και των άλλων κρατικών εξουσιών δεν είναι επίσης νέο ζήτημα, αλλά οι δυσκολίες έχουν αυξηθεί από πολλές απόψεις. Η έρευνα υπογραμμίζει ειδικότερα: (1) η έλλειψη εφαρμογής από τις κυβερνήσεις των δικαστικών αποφάσεων που αντιβαίνουν στα συμφέροντα της κυβέρνησης έχει αυξηθεί, (2) οι συνθήκες εργασίας γίνονται όλο και περισσότερο απειλή για την ανεξαρτησία, ιδίως οι χαμηλές/καθυστερημένες αποδοχές των δικαστών και ο μεγάλος φόρτος εργασίας/ανεπαρκείς δικαστικοί πόροι και (3) η έλλειψη σεβασμού της ανεξαρτησίας της δικαιοσύνης από την κυβέρνηση και το κοινοβούλιο είναι σε πολλές χώρες ένα μεγάλο και αυξανόμενο ζήτημα, σύμφωνα με τους ερωτηθέντες.

9. Στις περισσότερες δικαστικές αρχές, οι δικαστές αισθάνονται ακατάλληλη πίεση από τα (κοινωνικά) μέσα ενημέρωσης σε επίπεδο υποθέσεων. Πολλοί από αυτούς αισθάνονται ότι η ανεξαρτησία τους δεν γίνεται σεβαστή από/στα (κοινωνικά) μέσα ενημέρωσης.

10. Για πρώτη φορά, η έρευνα εξέτασε τον εκφοβισμό και τις απειλές, καθώς και τις πραγματικές επιθέσεις σε δικαστές. Στα μισά δικαστήρια πάνω από το 10% των δικαστών βιώνουν εκφοβισμό ή απειλές. Τα δικαστήρια αυτά ποικίλλουν από το Ηνωμένο Βασίλειο, ιδίως τη Βόρεια Ιρλανδία, έως τη Νορβηγία, την Ουγγαρία και τη Ουκρανία. Ενώ οι απειλές δεν συμβαίνουν σχεδόν τακτικά, η περιστασιακή εμφάνιση είναι αρκετά συχνή. Οι σωματικές επιθέσεις σε δικαστές είναι σπάνιες.

Οι περισσότεροι δικαστές στην Ευρώπη είναι θετικοί ως προς την ανεξαρτησία τους, αλλά εντοπίζουν ζητήματα που επηρεάζουν αρνητικά την ανεξαρτησία τους. Ορισμένα από αυτά τα ζητήματα βρίσκονται σε επίπεδο υποθέσεων, άλλα σε επίπεδο συστήματος, όπως οι διορισμοί. Η έρευνα παρέχει πολλές πληροφορίες σχετικά με τη λειτουργία του δικαστικού σώματος σε εθνικό επίπεδο. Εναπόκειται στα Δικαστικά Συμβούλια και σε άλλα διοικητικά όργανα να αναλύσουν τα αποτελέσματα της έρευνας και να αντιμετωπίσουν τα ζητήματα που θέτουν οι ερωτηθέντες. Ενώ τα Συμβούλια εξαρτώνται από τις άλλες κρατικές εξουσίες για τη βελτίωση της νομοθεσίας και για επαρκείς πόρους, τα δικαστικά όργανα και ιδίως τα Συμβούλια μπορούν να αντιμετωπίσουν πολλά ζητήματα από μόνα τους. Παρόλα αυτά, τα προβλήματα αυξάνονται με τις άλλες κρατικές εξουσίες και είναι απαραίτητος ο μεγαλύτερος σεβασμός της ανεξαρτησίας.

Τα περισσότερα από τα ζητήματα που τέθηκαν στην έρευνα δεν είναι νέα και απαιτούν υψηλότερη προτεραιότητα για την επίλυσή τους. Επιπλέον, πρέπει να επιδιωχθεί ή να συνεχιστεί ο διάλογος με τις άλλες κρατικές εξουσίες, καθώς και με τα μέσα μαζικής ενημέρωσης, ώστε να προωθηθεί η καλύτερη κατανόηση της σημασίας της ανεξαρτησίας της δικαιοσύνης για τη λειτουργία της κοινωνίας και της οικονομίας της. Ταυτόχρονα, είναι σκόπιμο να αυξηθεί η ανθεκτικότητα των δικαστών και των κυβερνητικών οργάνων απέναντι στις αυξανόμενες εντάσεις και απειλές.

Δείτε αναλυτικά την έρευνα εδώ.