logo-print

Από τη θυροτηλεόραση στα έξυπνα κουδούνια

Μια δημοφιλής τεχνολογική λύση με ασαφείς προϋποθέσεις νόμιμης λειτουργίας

06/06/2022

21/07/2022

Μια από τις περιπτώσεις που εξαιρέθηκαν του πεδίου εφαρμογής της Οδηγίας 1/2011 της Αρχής Προστασίας Δεδομένων για τα συστήματα βιντεοεπιτήρησης ήταν και η χρήση θυροτηλεοράσεων. Τα συστήματα αυτά δεν εξαιρέθηκαν μόνο από τις διατάξεις της Οδηγίας, αλλά και από το πεδίο εφαρμογής του ίδιου του νόμου.

Όπως ειδικότερα ορίστηκε στο άρθρο 3, η Οδηγία δεν εφαρμόζεται: «2. Όταν η επεξεργασία δεδομένων εικόνας (ή και ήχου) δεν εμπίπτει στο πεδίο εφαρμογής του ν. 2472/1997, όπως ιδίως στις εξής περιπτώσεις:

α) Δραστηριότητες που δεν συνιστούν "επεξεργασία" προσωπικών δεδομένων υπό την έννοια του άρθρου 2 στοιχ. δ` σε συνδυασμό με το άρθρο 3 παρ. 1 του ν. 2472/1997, όπως η λειτουργία απλών συστημάτων ελέγχου εισόδου χωρίς καταγραφή, που ενεργοποιούνται κατόπιν συγκεκριμένης ενέργειας του εισερχομένου (π.χ. θυροτηλέφωνα - θυροτηλεοράσεις), δεδομένου ότι δεν πραγματοποιείται συνεχής λήψη εικόνας ή/και ήχου.»

Η εξαίρεση αυτή παρουσιάζει ενδιαφέρον, δεδομένου ότι, όπως επισημάνθηκε, η Αρχή δεν εξαιρούσε τις θυροτηλεοράσεις από τον ορισμό των συστημάτων βιντεοεπιτήρησης του άρθρου 4[1], ή μόνον από το πεδίο εφαρμογής της Οδηγίας, αλλά και από τον ίδιο τον Ν.2472/1997. Με μια μάλλον ασαφή αιτιολογία, η Αρχή φάνηκε να θεωρεί πως η λήψη ήχου και εικόνας, από μια συσκευή που ενεργοποιείται κατόπιν ενέργειας και δεν λειτουργεί συνεχώς, δεν συνιστά «εν όλω ή εν μέρει αυτοματοποιημένη επεξεργασία», κατά την έννοια του άρθρου 3 Ν.2472/1997. Πρόκειται βέβαια για μια λειτουργία, την οποία θα μπορούσε να έχει μια κάμερα τοποθετημένη στην είσοδο, η οποία θα ενεργοποιείτο χειροκίνητα και απλώς θα μετέδιδε εικόνα ή/και ήχο σε οθόνη προβολής, χωρίς περαιτέρω αποθήκευση και επεξεργασία των συλλεγέντων δεδομένων. Όπως είναι προφανές, μια τέτοια κάμερα δεν θα μπορούσε να εξαιρεθεί του πεδίου εφαρμογής του Ν.2472/1997.

Το 2013 η Αρχή δέχθηκε ερώτημα ιατρού για το αν επιτρέπεται να τοποθετήσει θυροτηλεόραση στο ιατρείο του, ώστε να ανοίγει στους ασθενείς του, αλλά και διαμαρτυρία – αίτηση θεραπείας γείτονά του, ο οποίος ζήτησε να του απαγορευτεί η δυνατότητα αυτή. Η απάντηση που δόθηκε και στους δύο [ΑΠΔΠΧ 82/2013] ήταν πως οι θυροτηλεοράσεις δεν πραγματοποιούν επεξεργασία δεδομένων, ως εκ τούτου δεν εμπίπτουν στο πεδίο εφαρμογής του Ν.2472/1997. Η άποψη αυτή επαναλήφθηκε και το 2016, όταν ένα σχολείο έθεσε το ερώτημα αν μπορεί να εγκαταστήσει μια κάμερα στην είσοδο, ώστε, με τη χρήση της οθόνης προβολής, αυτή να λειτουργεί ως θυροτηλεόραση. Στην απάντησή της [Γ/ΕΞ/1570-1/15-04-2016] η Αρχή πρότεινε ως ασφαλέστερη λύση την εγκατάσταση θυροτηλεόρασης, επαναλαμβάνοντας πως ένα τέτοιο σύστημα απαιτεί ενέργεια του εισερχομένου, ως εκ τούτου δεν πραγματοποιεί επεξεργασία και δεν εμπίπτει στο πεδίο εφαρμογής του νόμου.

Παρόμοια ήταν η λύση που προκρίθηκε από την Αρχή και για τη νομική αντιμετώπιση των καμερών CCTV στις εισόδους διαμερισμάτων. Δεδομένης της διαφοροποίησης των συστημάτων αυτών από τις θυροτηλεοράσεις, η Αρχή αναζήτησε άλλον τρόπο για να τα εξαιρέσει από το πεδίο εφαρμογής του νόμου και από τον έλεγχό της. Σύμφωνα με τη Γνωμοδότηση 5/2017, σε περίπτωση εγκατάστασης κάμερας στην είσοδο διαμερίσματος «όταν η λαμβανόμενη εικόνα δεν καταγράφεται με κανένα τρόπο, η δραστηριότητα (περίπτωση α’), αν και υφίσταται ηλεκτρονική επεξεργασία σήματος εικόνας, δεν διαφοροποιείται ουσιωδώς από την επόπτευση του χώρου μέσω του οπτικού φακού που τοποθετείται στο «ματάκι της θύρας». Συνεπώς, η ενέργεια αυτή εμπίπτει στο πλαίσιο της άσκησης δραστηριοτήτων αποκλειστικά προσωπικών ή οικιακών από φυσικό πρόσωπο (και συνεπώς δεν έχει εφαρμογή ο ν. 2472/1997).»

Και στην περίπτωση αυτή, η ερμηνευτική προσέγγιση της Αρχής ήταν αρκετά ενδιαφέρουσα. Σε αντίθεση με τις θυροτηλεοράσεις, που δεν υπάγονταν στον 2472, επειδή «δεν πραγματοποιούν επεξεργασία δεδομένων», οι οικιακές κάμερες έγινε δεκτό ότι συλλέγουν και επεξεργάζονται δεδομένα εικόνας, ωστόσο παρέχουν την επιλογή να μην τα καταγράφουν[2], οπότε δεν είναι τίποτε περισσότερο από ένα ηλεκτρονικό «ματάκι»[3]. Και αυτές οι κάμερες βρίσκονται κατά την Αρχή εκτός πεδίου εφαρμογής του νόμου.

Τα smart doorbells και ο ΓΚΠΔ.

Η προσέγγιση αυτή ήταν πραγματιστική και λειτούργησε αποτελεσματικά για αρκετά χρόνια, απαλλάσσοντας την Αρχή από το βάρος της εξέτασης ερωτημάτων και καταγγελιών για θυροτηλεοράσεις και οικιακές κάμερες. Μέχρι που ήλθαν ο ΓΚΠΔ και τα smart doorbells.

Τον Οκτώβριο 2021 μεγάλη δημοσιότητα[4] έλαβε η απόφαση βρετανικού δικαστηρίου[5] να αναγνωρίσει την παραβίαση της ιδιωτικότητας μιας κατοίκου του Oxfordshire από την εγκατάσταση ενός Amazon Ring στην είσοδο παρακείμενης οικίας[6].

Το Amazon Ring αποτελεί το πρώτο και δημοφιλέστερο σύγχρονο σύστημα θυροτηλεόρασης, ένα από τα πολλά που κυκλοφορούν στο εμπόριο[7]. Τα προϊόντα αυτά, γνωστά ως «έξυπνα κουδούνια» (smart doorbells) δεν είναι ακριβώς θυροτηλεοράσεις, με την έννοια, τις λειτουργίες και τον σκοπό των συσκευών εκείνων. Είναι κουδούνια, θυροτηλεοράσεις και υπερσύγχρονες κάμερες ασφαλείας σε μια συσκευή. Ένα έξυπνο κουδούνι λειτουργεί όπως η παλιά θυροτηλεόραση, που ενεργοποιείται με το πάτημα του πλήκτρου, προκειμένου να ειδοποιήσει τον ένοικο του σπιτιού. Παράλληλα όμως, με τους ειδικούς αισθητήρες που διαθέτει έχει τη δυνατότητα να ειδοποιεί τον ένοικο πολύ πριν ο (προσκεκλημένος ή απρόσκλητος) επισκέπτης φτάσει στην πόρτα του. Το κουδούνι ανιχνεύει την κίνηση και άμεσα ενεργοποιείται αυτόματα, καταγράφοντας την πορεία του αγνώστου, ενώ στέλνει ειδοποίηση στον χρήστη για τη δραστηριότητα που έχει εντοπίσει. Ο χρήστης έχει την επιλογή να εισέλθει από το κινητό, τον υπολογιστή ή και το ρολόι του στην εφαρμογή και να δει αυτό που έχει καταγραφεί, ενώ μέσω του συστήματος ενδοεπικοινωνίας της συσκευής, μπορεί να μιλήσει με τον επισκέπτη ακόμη και αν ο ίδιος βρίσκεται στην άλλη άκρη της γης[8]. Παράλληλα, η συσκευή μπορεί να μεταδώσει εικόνα και ήχο χωρίς την ανίχνευση κίνησης, κάθε φορά που ο χρήστης επιθυμεί να ελέγξει τον περιβάλλοντα χώρο της ιδιοκτησίας του.

Όπως και στις κάμερες, τα δεδομένα που συλλέγονται αποθηκεύονται σε τοπικό μέσο ή/και στον server της εταιρείας, τίθενται στη διάθεση του χρήστη (σε κάποιες εταιρείες έναντι μηνιαίας συνδρομής), ενώ μπορούν να παραμένουν υπό τον έλεγχο της εταιρείας, για τους δικούς της σκοπούς.

Από τα τεχνικά αυτά χαρακτηριστικά μπορεί κανείς εύκολα να αντιληφθεί πως τα έξυπνα κουδούνια δεν είναι απλές θυροτηλεοράσεις, ούτε, φυσικά, κουδούνια. Είναι συσκευές με πολλαπλές λειτουργίες, σημαντικότερη εκ των οποίων είναι εκείνη της κλασικής CCTV κάμερας[9]. Όπως και η κάμερα αυτή, πρωταρχικός σκοπός τους είναι η προστασία προσώπων και αγαθών.

Τα προβλήματα του ΓΚΠΔ.

Ο πρώτος προβληματισμός που εγείρεται με βάση τα ανωτέρω είναι η σχέση των έξυπνων κουδουνιών με τις απαιτήσεις νομιμότητας του Γενικού Κανονισμού Προστασίας Δεδομένων. Όπως προαναφέρθηκε, οι συσκευές αυτές έχουν την ιδιαιτερότητα να επιτελούν μια κατεξοχήν οικιακή λειτουργία, ενώ όμως παράλληλα σχεδόν πάντοτε καταγράφουν κοινόχρηστο (σε περίπτωση διαμερίσματος) ή δημόσιο (σε περίπτωση κατοικίας) χώρο. Σε αντίθεση με την κάμερα CCTV, η οποία εγκαθίσταται πάνω από την είσοδο και παρέχει την τεχνική δυνατότητα προσαρμογής της στόχευσης και περιορισμού του πεδίου λήψης της, ένα έξυπνο κουδούνι δεν μπορεί να τοποθετηθεί παρά μόνο σε συγκριμένο ύψος και θέση, ως εκ τούτου δεν μπορεί εύκολα να ρυθμιστεί ώστε να μην καταγράφει πέραν του «απολύτως απαραίτητου χώρου» (άλλως «κοινόχρηστου χώρου περιορισμένης πρόσβασης») στον οποίο αναφερόταν η Γνωμοδότηση 5/2017 της Αρχής Προστασίας Προσωπικών Δεδομένων.

Περαιτέρω, οι πολλαπλές λειτουργίες ενός τέτοιου συστήματος δεν επιτρέπουν την ήπια προσέγγιση που ακολουθήθηκε από την Αρχή σε προγενέστερα παρόμοια συστήματα. Το έξυπνο κουδούνι μπορεί να ενεργοποιείται «κατόπιν συγκεκριμένης ενέργειας του εισερχομένου» (για την ακρίβεια, κατόπιν εμφάνισης του εισερχόμενου στο πεδίο λήψης του συστήματος) και μπορεί να μην πραγματοποιεί «συνεχή λήψη εικόνας ή/και ήχου», όπως είχε κρίνει ο Οδηγία 1/2011, αυτή όμως είναι μόνο μια από τις δυνητικές λειτουργίες του. Διότι η συσκευή αυτή μπορεί να μετατραπεί σε μια κανονική κάμερα και να μεταδώσει σε ζωντανό χρόνο εικόνα και ήχο στο κινητό του χρήστη της, ενώ παράλληλα μπορεί να αποθηκεύσει τα πάντα.

Αντίστοιχα, ένα έξυπνο κουδούνι μπορεί μεν να λειτουργεί σαν ένα «ηλεκτρονικό ματάκι», που απλώς εποπτεύει τον χώρο, όπως δέχθηκε η Γνωμοδότηση 5/2017, μπορεί όμως και να αποθηκεύσει υλικό, διαβιβάζοντάς το σε server στις Ηνωμένες Πολιτείες.

Είναι σαφές ότι πολύ δύσκολα θα μπορούσε κάποιος να θεωρήσει πως μια τέτοια συσκευή βρίσκεται εκτός πεδίου εφαρμογής του Γενικού Κανονισμού Προστασίας Δεδομένων.[10].

Κατά τούτο, το έξυπνο κουδούνι πραγματοποιεί επεξεργασία δεδομένων, ενώ ο χρήστης του καθίσταται υπεύθυνος επεξεργασίας. Η επεξεργασία αυτή μπορεί να είναι νόμιμη μόνον εφόσον πληρούνται οι απαιτήσεις νομιμότητας του Γενικού Κανονισμού Προστασίας Δεδομένων, σημαντικότερες εκ των οποίων, εν προκειμένω, είναι η νομική βάση, η ελαχιστοποίηση και η ενημέρωση – διαφάνεια. Η διερεύνηση και τεκμηρίωση επί των ζητημάτων αυτών, η οποία πρέπει να γίνεται σε ατομική βάση από τον κάθε χρήστη, μόνο εύκολη δεν είναι.

Τα ζητήματα παραβίασης της ιδιωτικότητας και η αξιοποίηση των έξυπνων κουδουνιών από τις αστυνομικές αρχές.

Πολλά έχουν κατά καιρούς γραφτεί για το πώς χρησιμοποιούνται τα έξυπνα κουδούνια από τις διωκτικές αρχές των Ηνωμένων Πολιτειών, με τη συνεργασία των εταιρειών που τα κατασκευάζουν, αυτό όμως που θα άξιζε να αναζητήσει κανείς είναι εάν και κατά πόσον οι πρακτικές αυτές αντιγράφονται στην Ευρώπη.

Τον Ιούλιο 2021, η EDRi (European Digital Rights), η ένωση φορέων και οργανώσεων για τα ψηφιακά δικαιώματα στην Ευρώπη[11] δημοσίευσε μια εξαιρετική έκθεση 160 σελίδων για την άνοδο της βιομετρικής παρακολούθησης στην Ευρωπαϊκή Ένωση, στην οποία εξετάστηκαν επιμέρους περιπτώσεις τριών χωρών, της Γερμανίας, της Ολλανδίας και της Πολωνίας[12].  Στην έκθεση αυτή περιλαμβάνονται και ορισμένες πολύ ανησυχητικές διαπιστώσεις για τη χρήση των έξυπνων κουδουνιών στην Ολλανδία.

Όπως ειδικότερα καταγράφεται,

- το 16% των ολλανδικών σπιτιών ήδη χρησιμοποιούν ένα από τα προϊόντα που κυκλοφορούν στην αγορά. Πρόκειται για περίπου 500.000 κατοικίες.

- οι δημόσιες και τοπικές αρχές της χώρας ενθαρρύνουν ανοικτά τους πολίτες, όχι μόνο να αγοράσουν μια τέτοια συσκευή, αλλά και να την καταχωρίσουν στη δημόσια βάση δεδομένων Camera in Beeld, που τηρείται από την ολλανδική αστυνομία[13]. Το Camera in Beeld δημιουργήθηκε το 2016, με αντικείμενο την καταχώριση όλων των ιδιωτικών καμερών που καταγράφουν δημόσιο χώρο. Σκοπός του εγχειρήματος αυτού, το οποίο ακολουθείται και σε άλλες χώρες, είναι η δημιουργία ενός πλήρους χάρτη με ιδιωτικώς επιτηρούμενα δημόσια σημεία, ο οποίος θα βοηθά την αστυνομική αρχή να αναζητά και να ανασύρει υλικό σε περιπτώσεις διάπραξης αδικημάτων. Στο Camera in Beeld δεν καταχωρούνται μόνο οι CCTV κάμερες, αλλά και τα έξυπνα κουδούνια, ακόμη και οι ψεύτικες (dummy) κάμερες[14].

- πέραν της ενθάρρυνσης αυτής, δεν λείπουν οι περιπτώσεις όπου η κρατική αρχή προχωρά ένα βήμα πιο πέρα και καλύπτει η ίδια το κόστος αγοράς των συσκευών αυτών, προσφέροντάς τις δωρεάν σε όσους πολίτες ενδιαφέρονται να τις εγκαταστήσουν[15].

Τα συμπεράσματα από τις ανωτέρω διαπιστώσεις είναι προφανή. Τα έξυπνα κουδούνια όχι μόνο διατίθενται στην ευρωπαϊκή αγορά, αλλά και εργαλειοποιούνται από τις εταιρείες που τα κατασκευάζουν και τις κρατικές αρχές ως ένα νέο σημαντικό όπλο στον αγώνα κατά της παραβατικότητας. Παρά την απόλυτα ασαφή νομιμότητά τους σε σχέση με τις απαιτήσεις του Γενικού Κανονισμού Προστασίας Δεδομένων, οι κρατικές αρχές ενθαρρύνουν τους πολίτες να εγκαθιστούν τέτοια συστήματα, εποπτεύοντας έτσι δημόσιο χώρο, κυρίως όμως να μοιράζονται μαζί τους το υλικό που συλλέγεται. Με τον τρόπο αυτό - και των συνδυασμό των smart doorbells με τις CCTV κάμερες - επιχειρείται η δημιουργία ενός δαιδαλώδους νευρωνικού δικτύου ιδιωτικής επιτήρησης δημοσίου χώρου, υπό την εποπτεία και διαχείριση της κρατικής αρχής. Οι πολίτες πείθονται ότι τα συστήματα αυτά είναι αναγκαία, όχι μόνο για την προστασία της ιδιοκτησίας τους, αλλά και για την ασφάλεια της γειτονιάς τους, την αντιμετώπιση του εγκλήματος στην πόλη τους. Καθίστανται έτσι συμμέτοχοι σε μια φαντασιακή μάχη με την εγκληματικότητα, μια μάχη που μπορεί να κριθεί και να κερδηθεί χάρη στη δική τους κάμερα.

Στο παιχνίδι αυτό, οι πολίτες δεν αντιλαμβάνονται πως ο ρόλος τους δεν είναι μόνο να επιτηρούν, αλλά παράλληλα και πρωτίστως να επιτηρούνται. Εκτός από ενεργητικώς συμμετέχοντες στη μάχη κατά του εγκλήματος, είναι και τα αντικείμενα – θύματα της παρακολούθησής τους.

Παράλληλα, οι μόνοι φορείς που θα μπορούσαν να ελέγξουν ή να περιορίσουν το φαινόμενο αυτό, οι εποπτικές αρχές του ΓΚΠΔ, αδυνατούν να αντιμετωπίσουν την κατάσταση που διαμορφώνεται. Αποτυγχάνουν να προσδιορίσουν με σαφήνεια τα όρια της οικιακής δραστηριότητας και αδυνατούν να ελέγξουν μεγέθη αυτής της κλίμακας, κάμερες και κουδούνια σε αριθμούς εκατοντάδων χιλιάδων.

Συμπερασματικώς.

Πριν φτάσουμε όμως το κείμενο στα όρια της τεχνοφοβίας, αξίζει να ξαναγυρίσουμε στο βασικό ερώτημα που τίθεται, σε σχέση με τη χρήση των έξυπνων κουδουνιών.

Μπορεί κάποιος να αγοράσει μια τέτοια συσκευή και να την εγκαταστήσει στην είσοδο της οικίας του ή κινδυνεύει να βρεθεί υπόλογος ενώπιον δικαστηρίων και Αρχής; Εντάσσονται αυτά τα συστήματα στο πεδίο εφαρμογής του Γενικού Κανονισμού και, εάν ναι, είναι νόμιμα και υπό ποιες προϋποθέσεις;

Στο ερώτημα αυτό κανείς δεν έχει σαφή απάντηση, ούτε καν οι ίδιοι οι κατασκευαστές τους[16]. Το μόνο που είναι βέβαιο είναι πως οι συσκευές αυτές δεν είναι απλά κουδούνια, ούτε θυροτηλεοράσεις της Οδηγίας 1/2011, ή ηλεκτρονικά ματάκια της Γνωμοδότησης 5/2017. Είναι κανονικές κάμερες, που εποπτεύουν δημόσιο ή κοινόχρηστο χώρο, ενώ ο κύριος λόγος για τον οποίο αυτές αγοράζονται είναι αυτή ακριβώς η λειτουργία τους. Υπό την έννοια αυτή, θα πρέπει να γίνει δεκτό ότι οι συσκευές αυτές εγκαθίστανται και λειτουργούν με σκοπό την προστασία προσώπων και αγαθών.

Δεν υπάρχει αμφιβολία πως οι συσκευές αυτές εξυπηρετούν σκοπούς οικιακούς, χωρίς όμως να μπορούν εύκολα να υπαχθούν στην εξαίρεση της οικιακής δραστηριότητας. Τούτο οφείλεται στην απόφαση του ΔΕΕ στην υπόθεση Rynes[17], μια απόφαση, η οποία μολονότι αρχικά έγινε δεκτή με ενθουσιασμό, βαθμιαία οδήγησε στον ερμηνευτικό εγκλωβισμό εποπτικών αρχών και δικαστηρίων στα «περιοριστικά» όρια που αυτή έθεσε. Εξαιτίας της Rynes, οι εποπτικές αρχές του ΓΚΠΔ δεν μπορούν εδώ και χρόνια να καταλήξουν με βεβαιότητα ως προς τη νομιμότητα λειτουργίας των dash cams (των καμερών που τοποθετούνται στο ταμπλό του οχήματος με σκοπό την καταγραφή τροχαίων ατυχημάτων), με αποτέλεσμα να καταφεύγουν σε παράλογες συστάσεις και τελικά να κλείνουν τα μάτια στη χρήση τους[18].

Η ίδια ακριβώς εμπλοκή παρατηρείται και στην περίπτωση των smart doorbells. Πράξεις επεξεργασίας αμιγώς οικιακές και προσωπικές υπάγονται στο πεδίο εφαρμογής του Γενικού Κανονισμού, επειδή το Δικαστήριο της Ευρωπαϊκής Ένωσης, χωρίς εξαιρέσεις, έθεσε ως καθοριστικό κριτήριο της υπαγωγής αυτής τον χαρακτήρα του χώρου που επιτηρείται.

Υπό το νομολογιακό δεδομένο της Rynes, τα συστήματα αυτά πολύ δύσκολα μπορούν να εγκατασταθούν στο πλαίσιο οικιακής δραστηριότητας. Εφόσον ένα smart doorbell καταγράφει δημόσιο χώρο, πρέπει να υπαχθεί στις απαιτήσεις νομιμότητας του Γενικού Κανονισμού Προστασίας Δεδομένων, ενώ ο χρήστης τους να θεωρηθεί ως υπεύθυνος επεξεργασίας. Για τη νομιμότητα αυτή, ο χρήστης θα πρέπει – μεταξύ άλλων - να τοποθετήσει ενημερωτικές πινακίδες, να σταθμίσει και τεκμηριώσει το έννομο συμφέρον του, να δέχεται τηλεφωνήματα και emails αγνώστων που θα του ζητούν πρόσβαση στο υλικό του. Οι απαιτήσεις αυτές βέβαια δεν θεσπίστηκαν για τέτοιες καταστάσεις και δεν μπορούν να ικανοποιηθούν.

Μπροστά στο αδιέξοδο αυτό, αρκετές εποπτικές αρχές του ΓΚΠΔ έχουν ήδη καταφύγει στον ίδιο ερμηνευτικό παραλογισμό που επέδειξαν και με τις dash cams. Σύμφωνα με την ισπανική AEPD, τα έξυπνα κουδούνια μπορούν να βρεθούν εκτός διατάξεων Γενικού Κανονισμού, αρκεί ο χρήστης τους να τα χρησιμοποιεί μόνο όταν κάποιος του χτυπά την πόρτα, προκειμένου να του επιτρέπει την είσοδο, ενώ σε κάθε άλλη περίπτωση εφαρμόζεται ο ΓΚΠΔ. Πρόκειται για μια προσέγγιση μάλλον αφελή, δεδομένου ότι κανείς δεν θα δαπανούσε το ποσό που απαιτείται για την αγορά ενός Amazon Ring, για να το χρησιμοποιεί σαν θυροτηλέφωνο[19]. Σε αντίθετη περίπτωση δε, στο υποθετικό σενάριο που θα υπήρχε τρόπος να ελεγχθεί η πραγματική χρήση του, η AEPD δεν δίνει καμία πληροφορία ως προς το τι συνεπάγεται η υπαγωγή στις διατάξεις του ΓΚΠΔ.

Στο ίδιο μήκος κύματος και οι γερμανικές αρχές του DSK, οι οποίες εκτιμούν πως δύσκολα πληρούνται οι προϋποθέσεις νόμιμης χρήσης ενός τέτοιου συστήματος, εκτός εάν ο χρήστης τους δεν το ανοίγει, παρά μόνο μετά το χτύπημα του κουδουνιού, δεν βλέπει τίποτα περισσότερο από αυτό που θα έβλεπε μέσα από το ματάκι της πόρτας, δεν αποθηκεύει τίποτα και ρυθμίζει το κύκλωμα, ώστε αυτό να κλείνει αυτόματα μετά από λίγα δευτερόλεπτα. Εν ολίγοις, να μη χρησιμοποιήσει σχεδόν καμία από τις λειτουργίες του συστήματος που αγόρασε.

Τα τελευταία χρόνια τα έξυπνα κουδούνια έχουν κάνει την εμφάνισή τους και στην Ελλάδα. Ίσως όχι στην κλίμακα που βλέπουμε σε άλλες χώρες της Ευρώπης και σίγουρα όχι στο πλαίσιο που αυτά χρησιμοποιούνται στην Ολλανδία. Τα έξυπνα κουδούνια παίρνουν σε πολλές περιπτώσεις τη θέση των κλασικών CCTV καμερών, αφού είναι εξίσου αποτελεσματικά, πιο εύκολα στην εγκατάσταση και σαφώς πιο διακριτικά.

Η εξάπλωσή τους αυτή γίνεται δεκτή με ενθουσιασμό σε όσους είναι υπέρμαχοι της ασφάλειας, παράλληλα όμως, προκαλεί έναν πρόσθετο πονοκέφαλο σε όλους εκείνους που δυσφορούν με την αυξανόμενη χρήση μέσων επιτήρησης και την παρέμβαση αυτών στο δικαίωμα του πολίτη στην ιδιωτικότητα. Επιπροσθέτως, η δυνατότητα ενσωμάτωσης τεχνολογιών αναγνώρισης προσώπου, καθώς και η αξιοποίηση του υλικού που συλλέγουν οι συσκευές αυτές από την κρατική αρχή – καταστάσεις που δεν είναι καθόλου υποθετικές – διαμορφώνουν ένα νέο περιβάλλον, στο οποίο τα έξυπνα κουδούνια θα πρέπει να κριθούν με βάση τη συνολική λειτουργία και αποστολή τους και όχι με αστήρικτες υποθέσεις – εισηγήσεις για μια πιο φιλική στην ιδιωτικότητα χρήση τους. Οι εποπτικές αρχές του ΓΚΠΔ θα πρέπει κάποια στιγμή να κρίνουν με σαφήνεια εάν η λειτουργία μιας τέτοιας συσκευής μπορεί να θεωρηθεί οικιακή δραστηριότητα, άλλως, με ποιους όρους μπορεί η λειτουργία αυτή να βρίσκεται σε αρμονία με τις απαιτήσεις νομιμότητας του Γενικού Κανονισμού.

Μια λύση θα ήταν ενδεχομένως η, βάσει των συμπερασμάτων αυτών, διαμόρφωση συγκεκριμένων προδιαγραφών για τη νόμιμη διάθεση των συσκευών αυτών στην Ευρώπη, αυτό όμως είναι κάτι που η Επιτροπή δεν φαίνεται να το εξετάζει.

Τον Νοέμβριο 2021, με αφορμή τις διαπιστώσεις και την απόφαση του βρετανικού δικαστηρίου για το Amazon Ring, η Εύα Καϊλή έθεσε στην Ευρωπαϊκή Επιτροπή[20] το ερώτημα εάν αυτή προτίθεται να εξετάσει «τη θέσπιση προκαθορισμένων προδιαγραφών εύρους για τα εν λόγω συστήματα, ώστε να διασφαλιστεί ο περιορισμός του σκοπού για τα ηχητικά και οπτικά δεδομένα που καταγράφονται». Αυτό που ουσιαστικά τέθηκε ήταν μήπως είναι σκόπιμο η Ευρώπη να θέσει συγκεκριμένες προδιαγραφές σε μια συσκευή, που μπορεί να καταγράφει ήχο στα 20 μέτρα, αντί απλώς να εισηγείται στους χρήστες τη μη ενεργοποίηση μιας τέτοιας σαφώς παράνομης λειτουργίας.

Με το από 3 Μαρτίου 2022 έγγραφό του[21], ο Επίτροπος Μπρετόν ήταν αρνητικός. Σύμφωνα με την απάντηση, εναρμονισμένα πρότυπα μπορούν να διαμορφώνονται στο πλαίσιο της Οδηγίας για τον ραδιοεξοπλισμό, τα οποία όμως «επικεντρώνονται μόνο στη διασφάλιση της προστασίας των δεδομένων προσωπικού χαρακτήρα και της ιδιωτικής ζωής του χρήστη και του συνδρομητή» και όχι τρίτων προσώπων, τα δικαιώματα των οποίων επηρεάζονται από τη χρήση των συσκευών αυτών.

Ως προς τα ζητήματα ιδιωτικότητας των προσώπων αυτών, ο Επίτροπος κατέληξε στην γενικόλογη διαπίστωση πως «Οι πτυχές που αφορούν την προστασία των δεδομένων προσωπικού χαρακτήρα και της ιδιωτικής ζωής άλλων μερών διέπονται από τον γενικό κανονισμό για την προστασία δεδομένων (ΓΚΠΔ). Σύμφωνα με την αρχή της ελαχιστοποίησης των δεδομένων, η κάμερα θα πρέπει να καλύπτει μόνο χώρους που είναι κατάλληλοι, συναφείς και περιορίζονται στο αναγκαίο για τον σκοπό για τον οποίο είναι εγκατεστημένη η κάμερα. Δεδομένου ότι οι περιστάσεις γύρω από την εκάστοτε εγκατάστασης τηλεόρασης κλειστού κυκλώματος (CCTV) θα διαφέρουν, δεν θα ήταν σκόπιμο να καθοριστούν εν προκειμένω πρότυπα.

Η παρακολούθηση και η επιβολή της εφαρμογής του ΓΚΠΔ εμπίπτουν στην αρμοδιότητα των εθνικών αρχών και δικαστηρίων, με την επιφύλαξη των αρμοδιοτήτων της Επιτροπής ως θεματοφύλακα των Συνθηκών».

Δύο χρόνια νωρίτερα, στο πλαίσιο της ίδιας διαδικασίας κοινοβουλευτικού ελέγχου, ο Γερμανός Ευρωβουλευτής Moritz Körner ρώτησε την Επιτροπή[22] εάν κατ’ εφαρμογήν του άρθρου 25 ΓΚΠΔ για προστασία δεδομένων από τον σχεδιασμό και εξ ορισμού, είναι δυνατή η επιβολή στους κατασκευαστές συσκευών συγκεκριμένων τεχνικών παραμέτρων, ως προϋπόθεση για την εισαγωγή τους στην Ευρώπη. Η απάντηση της Επιτροπής[23] ήταν πως to άρθρο 25 ΓΚΠΔ εντάσσεται στη γενικότερη υποχρέωση λογοδοσίας και αφορά αποκλειστικά στους υπευθύνους επεξεργασίας. Παρόμοια ήταν και η απάντηση του ΕΣΠΔ[24], σύμφωνα με το οποίο, οι κατασκευαστές ενθαρρύνονται να λαμβάνουν υπόψιν τους την προστασία προσωπικών δεδομένων κατά τον σχεδιασμό των προϊόντων τους, ωστόσο δεν έχουν ευθύνη για την επεξεργασία που θα διενεργηθεί με αυτά.

Με βάση όλα τα ανωτέρω, είναι προφανές ότι μεγάλο ενδιαφέρον θα έχει η γνώμη της ελληνικής εποπτικής αρχής για τα συστήματα αυτά.

[1] «Ως συστήματα βιντεοεπιτήρησης, στα οποία περιλαμβάνονται ιδίως τα κλειστά κυκλώματα τηλεόρασης, ορίζονται τα συστήματα που είναι μόνιμα εγκατεστημένα σε ένα χώρο, λειτουργούν συνεχώς ή σε τακτά χρονικά διαστήματα και έχουν τη δυνατότητα λήψης ή / και μετάδοσης σήματος εικόνας ή / και ήχου από τον χώρο αυτό προς έναν περιορισμένο αριθμό οθονών προβολής ή / και μηχανημάτων καταγραφής (πρβλ. και υπ` αρ. 2/2010 Γνωμοδότηση της Αρχής, σκέψη 8). Η μετάδοση της εικόνας μπορεί να γίνεται με απευθείας σύνδεση της κάμερας στην οθόνη προβολής ή / και στο μηχάνημα καταγραφής ή μέσω εσωτερικού δικτύου ή μέσω διαδικτύου για περιορισμένο όμως αριθμό νομιμοποιούμενων προς τούτο αποδεκτών».

[2] Ο όρος «καταγραφή» χρησιμοποιήθηκε στο παρελθόν – και χρησιμοποιείται μέχρι και σήμερα – για να αποδώσει την πρόσθετη λειτουργία της αποθήκευσης των δεδομένων σε αναλογικό μέσο, πχ. βιντεοκασέτα, σε αντίθεση με την κύρια λειτουργία των καμερών, που συνίστατο στην απευθείας μετάδοση του υλικού σε οθόνη προβολής. Η πρόσθετη αυτή λειτουργία δεν ήταν πάντοτε αυτονόητη, καθώς ήταν τεχνικά απαιτητική και κοστοβόρα. Η χρήση του όρου αυτού σήμερα, ωστόσο, είναι ανεπίκαιρη και δημιουργεί σύγχυση, δεδομένου ότι τα σύγχρονα συστήματα βιντεοεπιτήρησης (ακόμη και τα απλά οικιακά) αποθηκεύουν by default το υλικό που συλλέγουν είτε σε τοπικό μέσο ή στους servers της κατασκευάστριας εταιρείας. Σήμερα μια κάμερα «καταγράφει» απλώς με την ενεργοποίησή της.

[3] Το εύλογο βέβαια ερώτημα, ποιος άνθρωπος θα πλήρωνε για την εγκατάσταση κάμερας έξω από το διαμέρισμά του, χωρίς να την αφήνει να καταγράφει όταν αυτός θα απουσιάζει, έχει βέβαια μια υπαρξιακή διάσταση.

[4] Ενδ. βλ. BBC, «Neighbour wins privacy row over smart doorbell and cameras», 14-10-2021, διαθέσιμο σε https://www.bbc.com/news/technology-58911296, Daily Mail, «'It's going to ruin my life': Plumber, 45, fears he will lose his £275,000 home after judge ruled his Ring doorbell camera breached his doctor neighbour's privacy leaving him facing paying possible £100,000 in damages», 14-10-2021, διαθέσιμο σε https://www.dailymail.co.uk/news/article-10090871/Plumber-45-fears-lose-home-judge-ruled-Ring-camera-breached-neighbours-privacy.html

[5] Fairhurst v Woodard [2021] 10 WLUK 151, διαθέσιμο σε https://www.judiciary.uk/wp-content/uploads/2021/10/Fairhurst-v-Woodard-Judgment-1.pdf

[6] Στην πραγματικότητα, ο εναγόμενος ηττήθηκε, όχι μόνο λόγω της συγκεκριμένης συσκευής, αλλά γιατί είχε δημιουργήσει ένα σπίτι-φρούριο, με πολλαπλές κάμερες και ανιχνευτές κίνησης σε κάθε εξωτερική πλευρά του. Ως προς το Amazon Ring, αυτό που κρίθηκε από το δικαστήριο ήταν πως η εγκατάσταση ήταν νόμιμη, από άποψη αναλογικότητας και εννόμου συμφέροντος, ως προς τη συλλογή εικόνας, το ίδιο όμως δεν συνέβαινε και για τη λειτουργία καταγραφής ήχου, η οποία παραβίαζε την αναλογικότητα.

[7] Άλλα δημοφιλή προϊόντα είναι τα Google Nest, Wyze, SkyBell, Eufy και Arlo, πολλά εκ των οποίων διαθέτουν και δεύτερη κάμερα, η οποία κοιτάζει προς το πάτωμα της εισόδου, προκειμένου να δίνει στον χρήστη τη δυνατότητα να τσεκάρει αν έχουν φτάσει τα προϊόντα που έχει παραγγείλει. Η πρόσθετη αυτή λειτουργία έχει κριθεί αναγκαία, δεδομένης της απροθυμίας πολλών μεταφορέων να πλησιάσουν στην είσοδο και να καταγραφούν από την κάμερα, προτιμώντας έτσι να τα πετάξουν από απόσταση.

[8] Σύμφωνα με είδηση που δημοσιεύτηκε στα ελληνικά μέσα πριν από ένα χρόνο, ο ιδιοκτήτης διαμερίσματος, αφού ενημερώθηκε από το έξυπνο κουδούνι του για την παρουσία «απρόσκλητων επισκεπτών» έξω από την πόρτα του, επέλεξε να τους μιλήσει μέσω του intercom, προκειμένου να τους δώσει την εντύπωση πως βρίσκεται μέσα στο διαμέρισμα και τους βλέπει. Στην πραγματικότητα, αυτός βρισκόταν εκτός διαμερίσματος. [Το Έθνος, Παλαιό Φάληρο: Το «έξυπνο κουδούνι» απέτρεψε ληστεία σε πολυκατοικία στο παρά 5, 29-6-2021, διαθέσιμο σε https://www.ethnos.gr/viral/article/163743/palaiofalhrotoexypnokoydoyniapetrepselhsteiasepolykatoikiastopara5]

[9] Δεν είναι τυχαίο το ότι σε πολλές χώρες τα έξυπνα κουδούνια αντιμετωπίζονται σαν κανονικές οικιακές κάμερες, βλ. πχ. τις οδηγίες της Ιρλανδικής Αρχής DPC [Guidance on the use of domestic CCTV, διαθέσιμο σε https://www.dataprotection.ie/sites/default/files/uploads/2021-11/Guidance%20on%20the%20use%20of%20Domestic%20CCTV.pdf]

[10] Είναι ευνόητο πως η εξέταση των απαιτήσεων νομιμότητας ενός τέτοιου συστήματος πρέπει να καταλαμβάνει το σύνολο των λειτουργιών του και όχι υποθετικές-φαντασιακές καταστάσεις, σε σχέση με την ενεργοποίηση των λειτουργιών από τον χρήστη. Απόψεις όπως ότι η χρήση ενός smart doorbell ισοδυναμεί με τη χρήση ενός απλού κουδουνιού, εάν ο χρήστης δεν ενεργοποιήσει τις περισσότερες από τις βασικές λειτουργίες της (για τις οποίες και την έχει πληρώσει αδρά) δεν χρήζουν σοβαρής ανάλυσης. Όπως άλλωστε έχουν κρίνει η Αρχή [ΑΠΔΠΧ 23/2021] και το Συμβούλιο της Επικρατείας [ΣτΕ 1137/2020], η νομιμότητα ενός συστήματος πρέπει να κρίνεται με βάση τις τεχνικές δυνατότητες αυτού και όχι την τυχόν περιστασιακή χρήση του, όταν αυτή μπορεί ανά πάσα στιγμή να τροποποιηθεί.

[11] Μέλος της οποίας είναι και η δική μας Homo Digitalis.

[12] EDRi, The Rise and Rise of Biometric Mass Surveillance in the EU, διαθέσιμο σε https://edri.org/our-work/new-edri-report-reveals-depths-of-biometric-mass-surveillance-in-germany-the-netherlands-and-poland/

[13] https://www.politie.nl/onderwerpen/camera-in-beeld.html

[14] Σύμφωνα με σχετικό δημοσίευμα, μέχρι το τέλος του 2019 στο σύστημα είχαν καταχωρηθεί 228.530 ιδιωτικές κάμερες ασφαλείας, το 87.6% των οποίων καταγράφει δημόσιο χώρο: https://www.rtlnieuws.nl/tech/artikel/4957711/nederland-telt-228530-gemelde-bewakingscameras. Η ολλανδική αστυνομία εκτιμά ότι στη χώρα λειτουργούν περισσότερες από 1.5 εκατομμύριο κάμερες, οι οποίες μπορούν να δηλωθούν: https://www.politie.nl/nieuws/2019/januari/10/tweehonderdduizend-extra-%E2%80%98ogen%E2%80%99-voor-politie.html

[15] Πολύ συχνό είναι και το φαινόμενο της προσφοράς δωρεάν συσκευών από τις ίδιες τις κατασκευάστριες εταιρείες προς τις κρατικές αρχές, προκειμένου οι συσκευές να διανεμηθούν σε πολίτες και αυτοί με τη σειρά τους να εξοικειωθούν με τη νέα αυτή τεχνολογία. Βλ. ενδ. το Doorbell Burglary Initiative του Δημάρχου του Λονδίνου (https://www.london.gov.uk/sites/default/files/pcd_591_video_doorbell_burglary_initiative_.pdf) βλ. και https://www.thetimes.co.uk/article/police-and-amazon-build-surveillance-state-with-free-all-seeing-doorbells-dwdt3t6q0

[16] Αξίζει να παρατηρηθεί η ενημέρωση της Amazon για τις προϋποθέσεις νόμιμης χρήσης του, σύμφωνα με τις απαιτήσεις του ΓΚΠΔ, στην οποία η εταιρεία καταλήγει ότι δεν είναι σε θέση να συμβουλέψει τους χρήστες για τον τρόπο χρήσης του. Βλ. Ring's Obligations Under GDPR, διαθέσιμο σε https://support.ring.com/hc/en-us/articles/360000885463-Ring-s-Obligations-Under-GDPR

[17] Το 2013 το ΔΕΕ δέχθηκε το ερώτημα ανωτάτου διοικητικού δικαστηρίου της Τσεχίας αν μια οικιακή κάμερα που βιντεοσκοπεί και δημόσιο χώρο μπορεί να θεωρηθεί ότι εμπίπτει στην οικιακή εξαίρεση και να εξαιρεθεί της νομοθεσίας για την προστασία των προσωπικών δεδομένων. Στην απόφαση που εκδόθηκε το 2014 επί της υπόθεσης αυτής [C-212/13], το Δικαστήριο αποφάσισε ότι: «Στον βαθμό που μια παρακολούθηση με κάμερα ασφαλείας, όπως η επίμαχη στην υπόθεση της κύριας δίκης, εκτείνεται, έστω και εν μέρει, στον δημόσιο χώρο και, ως εκ τούτου, εξέρχεται από την ιδιωτική σφαίρα αυτού που προβαίνει στην επεξεργασία των δεδομένων με το μέσο αυτό, δεν μπορεί να θεωρηθεί ως αποκλειστικώς «προσωπική ή οικιακή» δραστηριότητα κατά την έννοια του άρθρου 3, παράγραφος 2, δεύτερη περίπτωση, της οδηγίας 95/46».

[18] Ενδεικτικά, στην Ιρλανδία και το Ηνωμένη Βασίλειο, η χρήση τους είναι νόμιμη, με βασική προϋπόθεση την τοποθέτηση αυτοκόλλητου περί καταγραφής, ενώ η σουηδική αρχή IMY προτείνει την ενεργοποίηση της κάμερας όταν το όχημα είναι ακινητοποιημένο. Η κυπριακή αρχή έχει τη γνώμη πως μοναδική νομική βάση μπορεί να είναι η συγκατάθεση των υποκειμένων, ενώ η Σύνοδος των γερμανικών εποπτικών αρχών δέχεται πως μια τέτοια χρήση δύσκολα μπορεί να είναι νόμιμη, αφού υπάρχει ζήτημα εννόμου συμφέροντος και ενημέρωσης των υποκειμένων.

[19] Και πάλι τίθεται το ζήτημα του σκοπού για τον οποίο κάποιος εγκαθιστά ένα έξυπνο κουδούνι. Η εκτίμηση ότι ο σκοπός αυτός δεν σχετίζεται με την προστασία προσώπων και αγαθών, αλλά περιορίζεται αποκλειστικά στη διευκόλυνση των ενοίκων στο άνοιγμα της πόρτας δεν ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα.

[20] https://www.europarl.europa.eu/doceo/document/E-9-2021-004987_EL.html

[21] https://www.europarl.europa.eu/doceo/document/E-9-2021-004987-ASW_EL.html

[22] https://www.europarl.europa.eu/doceo/document/E-9-2019-002777_EN.html

[23] https://www.europarl.europa.eu/doceo/document/E-9-2019-002777-ASW_EN.html

[24] https://www.aepd.es/sites/default/files/2020-06/edpb-letter-out-2020-0062.pdf

Δημήτρης Βέρρας

Μεσιτεία Ακινήτων - Δημοσιεύματα ΕπΑΚ Νο 5
Σεμινάριο: Το δίκαιο της πώλησης κατά τον ΑΚ και την CISG
send