Τι είναι δίκαιο;

Διαχρονικό και πανανθρώπινο ερώτημα που απασχολεί κάθε άνθρωπο και πολύ περισσότερο έναν νομικό επιστήμονα είναι το "τι αποτελεί δίκαιο".

Ή, με άλλα λόγια, αν ένας νόμος αντλεί την ισχύ του από κάποια υπέρτερη νομιμοποιητική πηγή (κάποιον "άγραφο" κανόνα κοινωνικής ηθικής ή θεολογικής καταβολής) υπεράνω τόπου, χρόνου, κοινωνίας και εξωτερικής ανθρώπινης επέμβασης ή από το γεγονός ότι ένα "σώμα" το οποίο έχει αποκτήσει σχετικές εξουσίες (στο πλαίσιο μιας δημοκρατικής κοινωνίας) από την πλειοψηφία του λαού έχει τη νομιμοποίηση να προβαίνει στη θέσπιση των "κανόνων δικαίου" οι οποίοι εξοπλίζονται με εκτελεστότητα από τα όργανα του κράτους.

Το διαχρονικό και πανανθρώπινο του ερωτήματος προκυπτει και από τη σύνδεση του δικαίου με παγκόσμιας αξίας κείμενα, όπως η Αντιγόνη του Σοφοκλή. Εκεί, η τραγική ηρωίδα βρέθηκε αντιμέτωπη με το δίλημμα: υπακοή των θεϊκών νόμων και απόδοση νεκρικών τιμών στον αδελφό της - προδότη όμως της πόλης, ή συμμόρφωση με το πρόσταγμα του Άρχοντος Κρέοντα; Το ίδιο ερώτημα φαίνεται να απασχολεί και τον Ερρίκο τον Η' της Αγγλίας (πατέρα της Ελισσάβετ της Α' - επονομαζόμενης και Virgin Queen) όταν ήρθε σε σχίσμα με τον Πάπα αμφισβητώντας τη νομιμότητα της απαγόρευσης λύσης του γάμου - ζητώντας να νυμφευθεί την Άννα Μπολένα μετά τη λύση του γάμου του από την Αικατερίνη της Αραγονίας.

Τα ανωτέρω λοιπόν συνοψίζονται στο ερώτημα:

Δίκαιο = Δικαιοσύνη ή Δίκαιο = Νόμος;

Ή, με άλλα λόγια, ένας νόμος "ανήθικος", δινει δικαίωμα ανυπακοής;

Κυριολεκτικά, η χαραυγή του σύγχρονου δυτικού πολιτισμού - με αφετηρία την "κλασική" περί δικαίου αριστοτελική διδασκαλία, είναι συνυφασμένη με την αναζήτηση του "θεμελίου" του δικαίου. Κορυφαίοι στοχαστές της παγκόσμιας κληρονομίας (Χόμπς, Κάντ, Λοκ) αφιέρωσαν μέρος του έργου τους στην αναζήτηση των πηγών του δικαίου, επηρεάζοντας και νεότερους στοχαστές (Κέλσεν, Χάρτ, Όστιν), κινούμενοι άλλοτε μεταξύ μιας "φιλοσοφικής" θεμελίωσης του δικαίου, άλλοτε μιας περισσότερο "διαπιστωτικής"/ οντολογικής παρακολούθησης και άλλοτε στον παρονομαστή της "κρατικής/ πολιτικής" - θετικιστικής αντίληψης της ισχύος του δικαίου.

Θα αποτελούσε "ύβρι" και επιστημονικό προπατορικό αμάρτημα το να λάβει κανείς προχείρως θέση στο πραγματικά δυσθεώρητου ύψους τούτο δικαιοηθικοφιλοσοφικό ερώτημα. Συνάμα, θα αποτελούσε και μια επικίνδυνη διολίσθηση σε χωράφια πληθώρας επιστημών με κίνδυνο άγνοιας των θεμελιωδών τους μεθοδολογικών θέσεων.

Σε κάθε περίπτωση όμως, δεν πρέπει κανείς να παραβλέπει ότι "dura lex, sed lex". Και ότι η θέσπιση ενός νόμου συνεπάγεται και την ισχύ αυτού, ανεξαρτήτως θετικού ή αρνητικού του προσήμου. Μόνο από την άποψη της "αντισυνταγματικότητας" μπορεί να ελεγχθεί ένας νόμος. Στο δίκαιο η έννοια της "ηθικής" εισέρχεται μέσω γενικών ρητρών - της απαγόρευσης καταχρηστικής άσκησης δικαιώματος (και μάλιστα ΠΡΟΔΗΛΗΣ) κατά το άρθρο 281 ΑΚ, την υποχρέωση καλόπιστης εκπλήρωσης της παροχής κατ' άρθρον 288 ΑΚ και την περίπτωση της αναδιάρθρωσης μιας σύμβασης λόγω δυσμενούς μεταβολής των συνθηκών της.