Εμπράγματα δικαιώματα του Δημοσίου και ιδιοκτησιακό καθεστώς: Το παράδειγμα της Θάσου

Αφορμή για τη συγγραφή του παρόντος άρθρου στάθηκε το γεγονός των αντίθετων δικαστικών αποφάσεων που εκδόθηκαν από τοπικά δικαστήρια για το ίδιο νομικό αντικείμενο. Η Θάσος, όπως και άλλες περιοχές της Ελλάδας απολάμβανε προνομίων κατά την περίοδο της τουρκοκρατίας εξαιτίας της εκούσιας παράδοσής της στους Τούρκου: ως εκ τούτου υπήρξε μη δορυάλωτη (κατακτηθείσα), γεγονός που επιβεβαιώνεται και από τους ελάχιστους φόρους που πλήρωνε το νησί. Οι Θάσιοι φορολογούνταν μόνο με resmi çift1, όσα πλήρωναν δηλαδή και οι μουσουλμάνοι, ήτοι 50 ακτσέδες αντί για δεκάτη (öşür)2. Απαλλάσσονταν ακόμα και από το φόρο avâriz-i divaniye και απολάμβαναν μεγάλων φορολογικών ελαφρύνσεων.

ΝΟΜΟΛΟΓΙΑ ΓΙΑ ΤΟ ΜΗ ΔΟΡΥΑΛΩΤΟ ΤΗΣ ΘΑΣΟΥ

Οι αποφάσεις των τοπικών δικαστηρίων αποδέχονταν το μη δορυάλωτο της Θάσου μέχρι το 2010, αν και ήταν σε ισχύ ο νόμος 998/1979, που όριζε στο άρθρο 62, παρ. 1, ότι ο ιδιώτης έφερε το βάρος της απόδειξης, είτε είναι φυσικό πρόσωπο είτε νομικό, και όφειλε να αποδείξει την ύπαρξη του εμπράγματου δικαιώματός του σε περίπτωση διένεξής του με το Δημόσιο. Κατ’ εξαίρεση η διάταξη αυτή δεν ίσχυε στις περιφέρειες των Πρωτοδικείων Ιόνιων Νήσων, Κρήτης, Χίου, Σάμου, Λέσβου, Κυθήρων, Αντικυθήρων και Κυκλάδων, γιατί οι περιοχές αυτές δεν είχαν κατακτηθεί αλλά πέρασαν στην εξουσία του σουλτάνου είτε με διακρατική σύμβαση είτε γιατί έτυχαν κάποιου ιδιόμορφου καθεστώτος από το οθωμανικό κράτος. Την ένσταση του Ελληνικού Δημοσίου, όταν επικαλούνταν τη διάταξη αυτή, απέρριπταν οι αποφάσεις των δικαστηρίων με το σκεπτικό ότι «προϋπόθεση για να διεκδικεί το Ελληνικό Δημόσιο δικαίωμα κυριότητας ως διάδοχο του Οθωμανικού Δημοσίου είναι η ιδιοκτησία που επικαλείται, να βρίσκεται σε εδαφική περιοχή που κατακτήθηκε ως εχθρική χώρα από τους Οθωμανούς και χαρακτηρίστηκε από το κοράνι ως «μπάγδατεν».

Αντιθέτως, τέτοιο δικαίωμα δεν μπορεί να επικαλεστεί για τις φορολογούμενες γαίες που παρέμειναν στην ιδιοκτησία των κατοίκων τους (βλ. ΕφΑιγ 50/1923, Δικαιοσύνη 1924, 367). Μεταξύ των περιοχών αυτών που δεν κατακτήθηκαν περιλαμβάνεται η νήσος Θάσος, η οποία ως μη δορυάλωτος υπήχθη στην οθωμανική αυτοκρατορία ως φόρου υποτελής, καταβάλλοντας ετήσιο κατ’ αποκοπή φόρο. Τούτο σημαίνει ότι οι κάτοικοι της Θάσου δεν αποξενώθηκαν από τις ιδιοκτησίες τους και ότι δεν περιήλθαν αυτομάτως, όπως στην υπόλοιπη Ελλάδα, στην κυριότητα του οθωμανικού κράτους οι γαίες εκείνες που χαρακτηρίζονται δημόσιες από το οθωμανικό δίκαιο, όπως τα δάση της νήσου. Τούτο, περαιτέρω, σημαίνει ότι επί των γαιών αυτών το Ελληνικό Δημόσιο δεν μπορεί να στηρίξει δικαίωμα κυριότητας, βασισμένο στο γεγονός της διαδοχής.

Σύμφωνα με τις παραδοχές αυτές, δεν αρκεί για τη νομική βασιμότητα της αγωγής, με την οποία το ενάγον διεκδικεί ακίνητο που βρίσκεται στη νήσο Θάσο, μόνον το γεγονός ότι το Ελληνικό Δημόσιο διαδέχθηκε το Οθωμανικό, καθώς η προϋπόθεση επί της οποίας στηρίζεται, δηλαδή το δικαίωμα κυριότητας του τελευταίου, δεν υφίσταται. Συνεπώς και στην προκείμενη περίπτωση το γεγονός ότι, σύμφωνα με το νόμο, υφίσταται τεκμήριο της κυριότητας του Δημοσίου για τα δάση που βρίσκονται στη νήσο Θάσο, η οποία δεν συμπεριλήφθηκε στις εξαιρέσεις, αν και είχε τις ίδιες με τις άλλες περιοχές προϋποθέσεις, δεν αρκεί για να θεμελιώσει δικαίωμα του Δημοσίου, καθώς το αναφερόμενο στο νόμο τεκμήριο συνιστά δικονομικό προνόμιο αλλά όχι και αιτία γενεσιουργό του δικαιώματος»3.

Όλες οι αποφάσεις που είχαν εκδοθεί μέχρι το 2010, δέχονταν το ιστορικό τούτο γεγονός, το ότι η Θάσος δεν υπήρξε δορυάλωτη και ότι υπήρχαν ιδιόκτητες γαίες στο νησί. Έρχεται, όμως, η υπ’ αριθ. 270/2010 απόφαση του Πολυμελούς Πρωτοδικείου να ανατρέψει όλο το νομικό αυτό πλαίσιο που είχε διαμορφωθεί κατά τα προηγούμενα χρόνια. Έτσι τα ιστορικά γεγονότα που επικαλούνται διακεκριμένοι νομικοί (Οδυσσέας Καραγιαννακίδης, Νικόλαος Πανταζόπουλος, Αναστάσιος Καπόλλας, Γεώργιος Νάκος μεταξύ άλλων) για να στηρίξουν τη νομική τους θέση, χαρακτηρίζονται από την αναφερόμενη απόφαση ως απόψεις. Οι θέσεις των νομικών αυτών δεν στηρίζονται σε απόψεις αλλά σε ιστορικά γεγονότα που έφεραν στο φως οι ιστορικοί από πηγές και άλλα βοηθήματα. Τα ιστορικά αυτά στοιχεία θεωρούνται ως άποψη, η οποία δεν έτυχε εφαρμογής από τη νομολογία, γιατί ο νομοθέτης δεν συμπεριέλαβε και τη Θάσο στις εξαιρέσεις. Και για να αιτιολογήσει την αντίθετη άποψή της η υπ’ αριθ. 270/2010 απόφαση του Πολ. Πρωτ. Καβάλας, την οποία θεωρεί ορθότερη, αναφέρει ότι ήταν σαφής η επιλογή του νομοθέτη «να μην συμπεριλάβει στις προαναφερόμενες εξαιρέσεις και τη νήσο Θάσο, παρότι ήδη υπήρξαν αντίθετες αιτιάσεις, (βλ. απόφαση 36/1929 του τότε υφιστάμενου Διοικητικού Δικαστηρίου του Υπουργείου Γεωργίας), καταδεικνύει τη σαφή θέση που ο νομοθέτης έλαβε σχετικά με το ζήτημα της διαδοχής της κρατικής εξουσίας στη νήσο Θάσο».

Το ερώτημα που ανακύπτει είναι αν η παράλειψη της Θάσου από τις εξαιρέσεις έγινε από το νομοθέτη ενσυνείδητα ή από άγνοια; Πιστεύουμε ότι έγινε από άγνοια, γιατί δεν συμπεριλήφθηκαν στις εξαιρέσεις ούτε η Μάνη ούτε η Σαμοθράκη. Και όταν εκδόθηκε απόφαση με το νέο νόμο για ένα Μανιάτη, ξεσηκώθηκαν οι Μανιάτες και ψηφίστηκε ειδική διάταξη, που συμπεριέλαβε και τη Μάνη στις εξαιρέσεις, προσθήκη που πέρασε στο άρθρο 67 του νόμου 4042/13-2-2012 και δημοσιεύτηκε στο ΦΕΚ 24, τεύχ. Α΄.

Η υπ’ αριθ. 32/2014 απόφαση του Τριμελούς Εφετείου Θράκης, που εκδόθηκε, κατά της υπ’ αριθ. 270/2010 απόφασης του Πολ. Πρωτ. Καβάλας, ύστερα από έφεση της ενάγουσας, διορθώνει μερικά σφάλματα της πρωτόδικης απόφασης, ακολουθεί, όμως, και η ίδια την άποψη ότι «η Θάσος ήταν δορυάλωτος (δηλαδή κατακτηθείσα) από το Οθωμανικό κράτος και συνεπώς και σ’ αυτή μέχρι την απελευθέρωσή της δεν ίσχυαν οι περί χρησικτησίας προμνησθείσες διατάξεις του βυζαντινορωμαϊκού δικαίου», χρησιμοποιώντας τα ίδια επιχειρήματα της πρωτόδικης απόφασης, γεγονός που οδηγείται και σε εσφαλμένη κρίση. Τα επίδικα τμήματα, που χαρακτηρίζονται από την πρωτόδικη απόφαση ως καλλιεργήσιμες γαίες, αναφέρονται στην απόφαση του Εφετείου ως τμήματα που δεν καλλιεργήθηκαν ποτέ, κι ενώ έκανε δεκτή την ένσταση του τεσσαρούφ4, εξαιρεί και πάλι τα χαρακτηρισθέντα ως πράσινα τμήματα με την αιτιολογία ότι δεν καλλιεργούνταν, αν και υπήρχαν οι προγενέστερες δικαστικές αποφάσεις, η αποζημίωση της περιφερειακής οδού που πέρασε, οι παλιές πεζούλες, οι αναβαθμίδες με τα ελαιόδενδρα που υπήρχαν, οι κορμοί των ελαιοδένδρων που κάηκαν από την πυρκαγιά του 1985.

Η υπ’ αριθ. 270/2010 απόφαση του Πολ. Πρωτ. Καβάλας, αν και υπήρξε αρνητική ως προς το ιστορικό γεγονός του μη δορυάλωτου της Θάσου, φαίνεται ότι δεν επηρέασε τις αποφάσεις που ακολούθησαν, αφού και οι επόμενες δέχονταν το μη δορυάλωτο του νησιού. Η υπ’ αριθ. 862/2012 απόφαση του Μον. Πρωτ. Καβάλας επανέρχεται στην προηγούμενη παραδοχή ότι η Θάσος δεν κατακτήθηκε και «συνεπώς οι κάτοικοί της δεν αποξενώθηκαν από τις ιδιοκτησίες τους και αυτές δεν περιήλθαν αυτομάτως στην κυριότητα του Οθωμανικού κράτους».

Στο ίδιο θέμα αναφέρεται και η υπ’ αριθ. 9/2013 απόφαση του Πολ. Πρωτ. Καβάλας, που δίκασε σε δεύτερο βαθμό, ύστερα από έφεση που άσκησε το Ελληνικό Δημόσιο κατά της υπ’ αριθ. 104/2009 απόφασης του Μον. Πρωτ. Καβάλας. Στο σκεπτικό της απόφασης του Δευτεροβάθμιου Δικαστηρίου προτάσσεται το μη δορυάλωτο της Θάσου και επομένως το Ελληνικό Δημόσιο δεν μπορεί να επικαλεσθεί δικαίωμα κυριότητας σε περιοχή που δεν κατακτήθηκε, γιατί η νήσος Θάσος περιλαμβάνεται στις περιοχές που δεν κατακτήθηκαν και «ως μη δορυάλωτος υπήχθη στην Οθωμανική αυτοκρατορία ως φόρου υποτελής, καταβάλλοντας ετήσιο κατ’ αποκοπή φόρο». Παραπέμπει σε βιβλιογραφία και προγενέστερες αποφάσεις, ενώ σημειώνει το γεγονός της αντίθετης άποψης που εξέφρασε η υπ’ αριθ. 270/2010 απόφαση του ίδιου Δικαστηρίου.

Το μη δορυάλωτο της Θάσου αποδέχεται και η υπ’ αριθ. 124/2013 απόφαση του Μον. Πρωτ. Καβάλας, που απορρίπτει τον ισχυρισμό του Ελληνικού Δημοσίου ως μη νόμιμο, γιατί, «σύμφωνα και με τα προεκτεθέντα στη μείζονα σκέψη της παρούσας, στη νήσο της Θάσου, που δεν υπήρξε δορυάλωτος, επί τουρκοκρατίας οι γαίες, αλλά και τα δάση υπάγονταν στην κατηγορία των ιδιωτικών φορολογούμενων γαιών (μουλκέτ), με αποτέλεσμα να μην αποξενωθούν οι κάτοικοι της Θάσου από τις ιδιοκτησίες τους και να μην περιέλθουν αυτές αυτομάτως αρχικώς στην κυριότητα του Οθωμανικού Δημοσίου κι ακολούθως στην κυριότητα του Ελληνικού Δημοσίου με βάση μόνον το γεγονός της μεταξύ τους διαδοχής, ενώ, εξάλλου αυτές εξομοιώνονταν με τα κινητά και δεν απαιτούνταν καμιά διατύπωση για τη μεταβίβασή τους».

Το ίδιο σκεπτικό ακολουθεί και η υπ’ αριθ. 288/2015 νεότερη απόφαση του Μον. Πρωτ. Καβάλας που επαναλαμβάνει τα όσα αναφέρει η υπ’ αριθ. 207/2007 απόφαση του Πολ. Πρωτ. Καβάλας. Υπάρχουν βέβαια και αποφάσεις που ακολουθούν την υπ’ αριθ. 32/2014 απόφαση του Τριμελούς Εφετείου Θράκης, που δέχονται το δορυάλωτο, προσπερνώντας τα υπάρχοντα ιστορικά στοιχεία και αλλοιώνοντας την ιστορική πραγματικότητα. Και η αλλοίωση πραγματοποιείται όχι χάριν της ιστορικής αλήθειας αλλά στο όνομα του επικαλούμενου εσφαλμένου νόμου.

Στα πλαίσια αυτά απόκειται στο νομοθέτη η ρητή αναγνώριση και η θεσμική κατοχύρωση της ιστορικής αυτής πραγματικότητας και στα εκάστοτε αρμόδια όργανα της ελληνικής δικαιοσύνης η ορθή αξιολόγηση και διάγνωση των εννόμων συνεπειών της. Επομένως είναι επιτακτική η διάγνωση της διαφοράς, η οποία οφείλει να παραμερίζει την άγνοια των νομοθετών και να απονέμει το δίκαιο. Χωρίς ιστοριογνωσία δεν μπορούν να λυθούν νομικά θέματα, που αναφέρονται στα εμπράγματα δικαιώματα, που προστατεύονται σήμερα από διεθνείς συνθήκες, τις οποίες υπέγραψε κατά το παρελθόν η χώρα μας.

Στη Θάσο κατά την τουρκοκρατία δεν υπήρχαν δημόσιες γαίες ή δημόσια δάση. Υπήρχαν μόνο ιδιόκτητες γαίες και κοινοτικά δάση (μπαλταλίκια). Τούτο το απέδειξαν οι Θάσιοι με φιρμάνια, αποφάσεις του Ιεροδικείου, δασικούς κανονισμούς των ετών 1875 και 1885, ως και αποφάσεις των Γενικών Συνελεύσεών τους ενώπιον του Διοικητικού Δικαστηρίου του υπουργείου Γεωργίας, που εξέδωσε 12 ανέκκλητες αποφάσεις κατά τα έτη 1929-1930, που ανέτρεψαν την εσφαλμένη απόφαση της ελληνικής πολιτείας, η οποία είχε κηρύξει τα δάση της Θάσου ως εθνικά «δικαιώματι πολέμου», χωρίς να εξετάσει σε ποίον ανήκε η κυριότητα των δασών κατά την τουρκοκρατία. Οι υπ’ αριθ. 36/1929 και οι υπ’ αριθ. 10, 11, 12, 76, 77, 85, 86, 87, 88, 89 και 90 του 1930 αποφάσεις του Διοικητικού Δικαστηρίου αναγνώρισαν ότι η κυριότητα των δασών της Θάσου ανήκε στις κοινότητές της. Γι’ αυτό και το Δημόσιο υποχρεώθηκε νεότερα να αποζημιώσει χιλιάδες στρέμματα που ανήκαν σε κοινότητες και ιδιώτες για την αποκατάσταση των ακτημόνων (βλ. ΦΕΚ 257/23-12-1954, τεύχ. Β΄).

Το άρθρο αυτό βασίζεται στην εργασία μου με τίτλο «Το Ιδιοκτησιακό Καθεστώς της Θάσου κατά την Περίοδο της Τουρκοκρατίας», που βραβεύτηκε με το Βραβείο Ακαδημίας Αθηνών το Δεκέμβριο του 2018.

• 1. Φόρος επί αγροτικής γης, υπολογισμένος σε μία σταθερή ετήσια τιμή.
• 2. Ο ακτσές (τουρκ. akçe) ήταν νομισματική μονάδα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και βασικό μέσο συναλλαγών από τα μέσα του 14ου μέχρι τα μέσα του 17ου αιώνα. Αλλιώς γνωστό και ως άσπρο. Η δεκάτη αποτέλεσε το βασικό φόρο κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας: η αγροτική παραγωγή χωριζόταν σε δέκα ίσα μέρη, το ένα μέρος το έπαιρνε ο εκπρόσωπος της Οθωμανικής εξουσίας. Το λαμβανόμενο «δέκατον», δεν θεωρούταν φόρος, αλλά δικαίωμα ιδιοκτησίας, αφού κύριος όλης της γης εθεωρείτο ο Σουλτάνος. Το κράτος υπενοικίαζε συνήθως το δικαίωμα είσπραξης της δεκάτης σε τοπικούς άρχοντες.
• 3. Βλ. Κωνσταντίνου Ι. Χιόνη, Η νομολογία και το δορυάλωτο της Θάσου, Θασιακά, τ. 19 (2018), σ. 314-318, όπου δημοσιεύεται η υπ’ αριθ. 207/2007 απόφαση του Πολ. Πρωτ. Καβάλας.
• 4. Δικαιώματα εξουσιάσεως, ορ. και ΑΠ 1817/2011.