Ο θεσμός της χρησικτησίας στη Θάσο

Αποφάσεις δικαστηρίων αναφέρουν ότι ο θεσμός της χρησικτησίας είναι άγνωστος στις Νέες Χώρες, στις οποίες συγκαταλέγεται και η νήσος Θάσος. Η άποψή τους αυτή στηρίζεται στο γεγονός ότι η χρησικτησία δεν αναφέρεται στο Οθωμανικό Αστικό Κώδικα. Πράγματι, δεν αναφέρεται η χρησικτησία στον Οθωμ. Α.Κ. του 1869, άρθρα 1660 κ.ε., αναφέρονται μόνο οι όροι νομή, κατοχή και παραγραφή. Άλλωστε η χρησικτησία μπορεί να μην αναφέρεται στον Οθωμ. Α.Κ., αναφέρεται, όμως, στο νόμο «περί γαιών», όπου στο άρθρο 78 σημειώνεται: «Εάν τις εξουσιάση και καλλιεργήση επί δέκα έτη άνευ αμφισβητήσεως δημοσίας και αφιερωμένας γαίας, αποκτά δικαίωμα χρησικτησίας και είτε ο εξουσιάζων κατέχει έγκυρον τίτλον, είτε και αν στερείται παντάπασι τοιούτου, αι εν λόγω γαίαι δεν θεωρούνται σχολάζουσαι, αλλά δέον να δοθή αυτώ δωρεάν εκ νέου τίτλος».1

Το ότι είχε εφαρμογή ο θεσμός της χρησικτησίας στο οθωμανικό δίκαιο αποδεικνύεται και από το άρθρο 23 του νόμου «περί γαιών», που ορίζει: «Όταν ο εξουσιάζων γαίας εκμισθώση ή διά χρησιδανείου παραχωρήση ταύτας και ο μισθωτής ή ο χρησάμενος επί μακρόν χρονικό διάστημα καλλιεργήση και εξουσιάση αυτάς, δεν τίκτεται εκ τούτου υπέρ αυτού δικαίωμα χρησικτησίας, εφ’ όσον ομολογεί ότι είναι μισθωτής ή διά χρησιδανείου εχρήσατο αυτών».2

Ως εκ τούτου, η χρησικτησία ήταν γνωστή στην οθωμανική νομοθεσία και εφαρμοζόταν από το 18ο αιώνα, τουλάχιστον, όπως προκύπτει, και από αποφάσεις του Ιεροδικείου Θάσου, που δημοσίευσε ο καθηγητής Απ. Βακαλόπουλος. Ενδεικτικά:

-Σε φιρμάνι που εκδόθηκε από το σουλτάνο Σελίμ Γ΄ το Δεκέμβριο του 1791 και απευθύνεται στον ιεροδίκη Θάσου, αναφέρεται ότι οι κάτοικοι του Κάστρου του υπέβαλαν αναφορά υποστηρίζοντας «ότι από τριακονταετίας και πλέον κατείχαν και ενέμοντο από κοινού γνωστών ορίων γαίας, κειμένας εν τη περιφερεία του χωρίου τούτου, καλλιεργούντες δε αυτάς έδιδον τον νόμιμον δασμόν της δεκάτης εις τον κύριον των γαιών […]».3

-Το Μάϊο του 1792 άλλο φιρμάνι του σουλτάνου Σελίμ Γ΄, που απευθύνεται στον ιεροδίκη Θάσου, αναφέρεται σε διένεξη βοσκοτόπου μεταξύ των κατοίκων του Κάστρου και του Θεολόγου και αναθέτει στον ιεροδίκη να επιληφθεί της υπόθεσης και να εξετάσει ποιοι έβοσκαν τα πρόβατά τους στο βοσκότοπο από παλαιοτάτων χρόνων και εάν ο διαφιλονικούμενος βοσκότοπος δεν είναι ανεξάρτητος και παλαιός βοσκότοπος.4

-Το ίδιο σκεπτικό υπάρχει και σ’ άλλο φιρμάνι του Σελίμ Γ΄, που εκδόθηκε τον Ιούλιο του 1792, ύστερα από αναφορά που υπέβαλαν οι κάτοικοι του Κάστρου για ένα βοσκότοπο που διεκδικούσαν και οι κάτοικοι του χωριού Μαριές. Ο σουλτάνος παραγγέλλει στον ιεροδίκη της Θάσου Φεϊζουλλάχ να εξετάσει ποια από τις δύο κοινότητες επικαρπούνταν «αρχαιόθεν» το βοσκότοπο, ώστε να δικαιωθούν οι κάτοικοι εκείνου του χωριού που έκαναν χρήση του βοσκότοπου «κατά τα αρχαιόθεν υφιστάμενα».5

Όλες αυτές οι αναφορές που γίνονται στα φιρμάνια, αποδεικνύουν ότι οι Οθωμανοί ήταν γνώστες του βυζαντινορωμαϊκού δικαίου και έκαναν χρήση των διατάξεων αυτού, όπως προκύπτει από τους όρους που χρησιμοποιούν «αρχαιόθεν», «παλαιόθεν», «από αρχαιοτάτων χρόνων», «κατά τα υφιστάμενα έθιμα», γεγονός που οδήγησε και τον καθηγητή της Νομικής Σχολής Χαράλαμπο Παπαστάθη να υποστηρίξει «ότι ο θεσμός της χρησικτησίας κατά το βυζαντινορωμαϊκό δίκαιο ήταν σε χρήση στη Θάσο, προφανώς λόγω του εθίμου, που μνημονεύσαμε ανωτέρω, περί εκδικάσεως των κληρονομικών διαφορών των χριστιανών κατοίκων της κατά τις διατάξεις του εθνικού δικαίου τους».6

Αντικείμενο απόδειξης της κάθε διένεξης ήταν η «αρχαιόθεν» χρήση του ακινήτου και τα έθιμα του τόπου. Το Ιεροδικείο Θάσου, ενώ έκανε χρήση της τριακονταετίας του βυζαντινορωμαϊκού δικαίου, σε περίπτωση σύγκρουσης των δύο δικαίων, εφάρμοζε τη δεκαετή παραγραφή. Ο οθωμανικός Α.Κ. του 1869 όριζε στο άρθρο 1660 παραγραφή κάθε εμπράγματου δικαιώματος στη δεκαπενταετία, ενώ ο νόμος «περί γαιών» όριζε, στο άρθρο 20, δεκαετία. Οι αποφάσεις του Ιεροδικείου Θάσου ξεκαθαρίζουν το θέμα και αποδεικνύουν ότι χωρίς χρησικτησία δεν μπορεί να υπάρξει παραγραφή. Και η παραγραφή των δέκα ή δεκαπέντε χρόνων της οθωμανικής νομοθεσίας ή της χρησικτησίας των τριάκοντα χρόνων του βυζαντινορωμαϊκού δικαίου γίνεται νεότερα εικοσαετία. Τούτο προκύπτει από την υπ’αριθ. 43/131 απόφαση του Πρωτοδικείου Θάσου, που εκδόθηκε το 1900 και αναφέρει: «Επειδή αι μαρτυρικαί καταθέσεις των προσαχθέντων υπό του εναγομένου μαρτύρων δεν απεδείχθησαν επαρκείς προς απόδειξιν του ισχυρισμού του ότι από εικοσαετίας κατέχει και καλλιεργεί ανενοχλήτως τον ρηθέντα βοσκότοπον. Επειδή εξηκριβώθη ότι ο ρηθείς βοσκότοπος δεν είναι εκ των νεκρών γαιών ως ισχυρίζεται ο εναγόμενος και ως εκ τούτου καταδεικνύεται ότι η επί του επιδίκου βοσκοτόπου εκ μέρους του εναγομένου γενομένη διατάραξις δεν στηρίζεται εις ουδένα βάσιμον λόγον. Επειδή ούτω η αγωγή της εναγούσης Μεγαλούσας τυγχάνει βάσιμος. Διά ταύτα, συμφώνως τω 21ω άρθρω του περί γαιών νόμου, υποχρεοί τον εναγόμενον Ματθαίον Νικολάου να απόσχει του ρηθέντος βοσκοτόπου και παραδώσει εις την ενάγουσαν…».7

Κατά τα πρώτα χρόνια της οθωμανοκρατίας δεν υπήρχαν Τούρκοι στη Θάσο. Γι’ αυτό και η δικαιοσύνη συνέχισε να απονέμεται κατά το βυζαντινορωμαϊκό δίκαιο και τα έθιμα του τόπου. Το Ιεροδικείο εμφανίζεται μετέπειτα. Πότε συστήθηκε, δεν γνωρίζουμε τον ακριβή χρόνο της ίδρυσής του. Πάντως, λειτουργούσε το 18ο αιώνα, αφού διασώθηκαν αποφάσεις του, που μεταφράστηκαν και δημοσιεύτηκαν. Από τις αποφάσεις αυτές αποδεικνύεται η χρήση της τριακονταετίας ή της παραγραφής, που ήταν η συνέπεια της δεκαετούς χρήσης. Αυτή τη χρησικτησία των τριάκοντα ετών την αποδέχτηκαν και πρόσφατες αποφάσεις των τοπικών δικαστηρίων (Βλ. Απ.36/2006 ΕιρΘάσου).

Οι Τούρκοι σεβάστηκαν τη μακροχρόνια χρησικτησία των Θασίων, αφού και στα φιρμάνια των σουλτάνων και στις αποφάσεις των ιεροδικών η χρησικτησία δηλούται με τις φράσεις «αρχαιόθεν», «παλαιόθεν», «από αρχαιοτάτων χρόνων», «κατά τα αρχαιόθεν υφιστάμενα» κ.ο.κ. Σεβάστηκαν ακόμα και τα έθιμά τους, αφού αναφέρονται σε φιρμάνια και σε άλλα έγγραφα που μας έχουν διασωθεί. Στα έθιμα του τόπου υπάγεται και ο θεσμός του παλληκαριάτικου και του κοριτσιάτικου, όπου ο δευτερόγαμος ή η δευτερόγαμη μεταβίβαζαν περιουσιακά τους στοιχεία σ’ εκείνην ή σ’ εκείνον που έκαναν τον πρώτο γάμο τους.8 Στο έθιμο της Θάσου στηρίζεται και η υπ’ αριθ. 267/1990 απόφαση του Εφετείου Θράκης, που αναφέρει ότι η ιδιόκτητη οικία του πατέρα του, που πέθανε το 1911, περιήλθε στο γιο του Ν.Β., που ήταν τότε 11 ετών, «κατά το ισχύον στη Θάσο τοπικό έθιμο να παίρνει το πατρικό σπίτι το αγόρι, και σε περίπτωση υπάρξεως πολλών αγοριών το πρωτότοκο».9

Η μεταβίβαση αυτή των εμπραγμάτων δικαιωμάτων, που στηρίζονταν στα τοπικά έθιμα, μπορεί να καταργήθηκε με το άρθρο 1 του ΕισΝΑΚ, τούτο, όμως, αφορούσε μόνο περιπτώσεις μετά την εισαγωγή του ΑΚ και όχι προ του 1946, που συνέχισαν να ισχύουν και να διέπουν νόμιμα το δίκαιο.10

Τα εμπράγματα δικαιώματα των Θασίων κατοχυρώθηκαν με διεθνείς συμβάσεις, αφού η Ελλάδα υπέγραψε και το Πρωτόκολλο του Λονδίνου και τη σύμβαση ειρήνης μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας το 1913. Η Ελλάδα υποχρεώθηκε να διατηρήσει το δίκαιο που ίσχυε στις Νέες Χώρες μέχρι την απελευθέρωση των περιοχών αυτών. Με το νόμο 147/1914 διατηρήθηκαν όλες οι διατάξεις «περί γαιών» και αναγνωρίσθηκαν όλα τα εμπράγματα δικαιώματα των κατοίκων των Νέων Χωρών. Για την εναρμόνιση μάλιστα των δύο εμπραγμάτων δικαίων, του ελληνικού και του οθωμανικού, η επαναστατική κυβέρνηση του Ελευθερίου Βενιζέλου εξέδωσε στη Θεσ/νίκη το υπ’ αριθ. 2468/1917 διάταγμα, που κυρώθηκε τον ίδιο χρόνο με το νόμο 1072/1917. Με το νόμο αυτό και δημόσιες να ήταν οι εκτάσεις, εφόσον κατέχονταν από ιδιώτες για μια δεκαετία, παραχωρούνταν σ’ αυτούς κατά τα 4/5, και λίγο αργότερα, το 1929, παραχωρήθηκε και το υπόλοιπο 1/5.

• 1. Βλ. Οθωμανικοί δικαστικοί νόμοι, κατά μετάφρασιν υπό της δυνάμει του νόμου 297 καταρτισθείσης επιτροπής, έκδ. Υπουργείου Δικαιοσύνης, εν Αθήναις 1915, τεύχος 2ον, σ. 85-88. Στη σημείωση 1 αναφέρεται: «Φυσικώς, εάν ανήκει εις την επομένην τάξιν αι γαίαι λαμβάνονται παρ’ αυτού και δίδονται τοις ανήκουσιν εις τους κατά τάξιν προηγουμένους, εάν και εφ’ όσον δεν παρήλθε δεκαετία, ότε συμπληρούται η χρησικτησία».
• 2. Βλ. Οθωμανικοί δικαστικοί νόμοι, ό.π., σ. 40-41.
• 3. .[..] Ενώ δε δεν έπρεπεν ουδείς να επέμβη εις αυτάς, οι εκ των κατοίκων του εν νήσω ταύτη χωρίου Θεολόγος… ισχυρίζονται ότι προ των, ως είρηται, ετών αι γαίαι αύται ήσαν ιδικαί των, και ενώ δεν εισακούεται αγωγή περί γαιών μετά παρέλευσιν μιας δεκαετίας, ούτοι όλως παρανόμως και αυθαιρέτως δεν παύουσιν από του να επεμβαίνωσι και προσβάλλωσι αυτάς Βλ. A.E. Bakalopoulos, Thasos. Son histoire, son administration de 1453 à 1912, Paris 1953, σ. 89-90, αρ. εγ. 4.
• 4. «των επεμβαινόντων κατοίκων του χωρίου ή εάν δεν τον διεκδικούν ισχυριζόμενοι ότι ούτοι παλαιόθεν έβοσκον τα ζώα των και επερκαπούντο του χόρτου και του ύδατος και είναι παλαιόθεν αποκλειστικός αυτών βοσκότοπος, ενώ οι ρηθέντες παρανόμως και αυθαιρέτως επεμβαίνουσι και βόσκουσι τα ζώα των και ούτω διαπράττουσι αδικίαν και παραβίασιν», τότε έπρεπε οι επεμβαίνοντες να εμποδίζονται και να εκδιώκονται.Βλ. A.E. Bakalopoulos, ό.π., σ. 90-91, αρ. εγ. 5.
• 5. Βλ. A.E. Bakalopoulos, ό.π., σ. 93-94, αρ. εγ. 7
• 6. Βλ. Χαράλαμπου Παπαστάθη, Εμπράγματο δίκαιο σε σχολιασμό των υπ’ αριθ. αποφάσεων 36/2006 Ειρ. Θάσου και 1708/2006 Μον. Πρωτ. Καβάλας, Αρμενόπουλος 11, Νοέμβριος 2010, σ. 1662-63.
• 7. Βλ. Λάζαρου Κοεμτζόπουλου, Η απονομή της δικαιοσύνης στη Θάσο κατά τους χρόνους της εξέγερσης των κατοίκων της κατά της Αιγυπτιοκρατίας (1894-1905), Θασιακά, τ. 9 (1994-1995), σ. 298, αρ. εγ. 13.
• 8. Βλ. Κωνσταντίνου Χιόνη, Ανέκδοτα έγγραφα της Θάσου αναφερόμενα στο έθιμο του παλληκαριάτικου και του κοριτσιάτικου, Μακεδονικά, τ. 14 (1974), σ. 139-150. Βλ. ακόμα Χαράλαμπου Κ.Παπαστάθη, Κοριτσιάτικο. Θεσμός του εθιμικού δικαίου στην Θάσο, Θασιακά, τ. 10 (1996-1997), σ. 531-540.
• 9. Βλ. Χαράλαμπου Αντωνιάδη, Νομολογία για το ιδιοκτησιακό καθεστώς της Θάσου, Θασιακά, τ. 19 (2018), σ. 24.
• 10. Βλ. Παύλου Στεφάνου, Η κατ’ έθος κτήση δικαιωμάτων ιδιοκτησίας στη μη δορυάλωτη Θάσο υπό το καθεστώς της ισχύουσας ελληνικής νομοθεσίας, Θασιακά, τ. 19 (2018), σ. 80.