Ψηφιακή Δικαιοσύνη και καταναλωτές: Η αναθεώρηση της ευρωπαϊκής νομοθεσίας για την προστασία των καταναλωτών στην ψηφιακή Εεποχή

1. Ρυθμιστικό Υπόβαθρο και Αντικείμενο της Αξιολόγησης

Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή, στο πλαίσιο της Νέας Ατζέντας για τον Καταναλωτή (New Consumer Agenda) και με στόχο τη διασφάλιση ισοδύναμης προστασίας σε φυσικά και ψηφιακά περιβάλλοντα, προέβη το 2024 σε μια ολοκληρωμένη αξιολόγηση καταλληλότητας (Fitness Check) του ενωσιακού δικαίου καταναλωτή στην ψηφιακή εποχή.

Η αξιολόγηση εστιάζει σε τρεις οριζόντιες Οδηγίες που αποτελούν τη νομική ραχοκοκαλιά του ενωσιακού πλαισίου:

• Οδηγία για τις Καταχρηστικές Ρήτρες στις Καταναλωτικές Συμβάσεις (UCTD) [93/13/ΕΟΚ], ενσωματώθηκε με το ν.2251/1994, όπως ισχύει,
• Οδηγία για τις Αθέμιτες Εμπορικές Πρακτικές (UCPD) [2005/29/ΕΚ], ενσωματώθηκαν στην Ελληνική νομοθεσία και ειδικότερα στο νόμο 2251/1994 με το άρθρο 12 του ν.3587/2007,
• Οδηγία για τα Δικαιώματα των Καταναλωτών (CRD) [(ΕΕ) 83/2011], ενσωματώθηκε στην Ελληνική νομοθεσία με την Κ.Υ.Α. υπ' αριθ. Z1-891/13.8.2013.

Η αξιολόγηση καλύπτει την περίοδο 2017–2023, περιλαμβάνει την εφαρμογή των τροποποιήσεων του Κανονιστικού Πακέτου “Νέα Συμφωνία για τους Καταναλωτές” (Modernisation Directive – Οδηγία 2019/2161/ΕΕ), και ενσωματώνει συστηματική ανάλυση νέων ψηφιακών φαινομένων.

2. Ορισμός της «Ψηφιακής Δικαιοσύνης» στο Ενωσιακό Δίκαιο Καταναλωτή

Ο όρος «ψηφιακή δικαιοσύνη» (digital fairness) προσδιορίζεται στην Έκθεση ως η ανάγκη διασφάλισης υψηλού επιπέδου προστασίας του καταναλωτή στο ψηφιακό περιβάλλον, σύμφωνα με το άρθρο 169 ΣΛΕΕ και το άρθρο 38 του Χάρτη Θεμελιωδών Δικαιωμάτων.

Συνδέεται με την ανάγκη να αποτραπεί η υπονόμευση της ελεύθερης βούλησης του καταναλωτή, μέσα από:

• χειραγωγικό σχεδιασμό διεπαφών (dark patterns),
• παραπλανητική προσωποποίηση προσφορών και τιμών,
• αδιαφανείς συμβατικούς όρους, και
• ανεπαρκή ενημέρωση στο στάδιο πριν από τη σύναψη της σύμβασης.

3. Κύρια Ευρήματα της Έκθεσης

3.1. Έλλειμμα Νομικής Ασφάλειας και Ερμηνευτικών Κατευθύνσεων

Η τεχνολογικά ουδέτερη προσέγγιση των Οδηγιών UCPD και UCTD διασφαλίζει ευελιξία, αλλά οδηγεί σε ερμηνευτική ασάφεια σε σχέση με νέες πρακτικές (π.χ. συμβάσεις με AI chatbots, προσωποποίηση με χρήση δεδομένων). Οι κατευθυντήριες γραμμές της Επιτροπής (Guidance Notices) δεν έχουν δεσμευτικό χαρακτήρα, με αποτέλεσμα να παρατηρούνται διαφοροποιήσεις μεταξύ κρατών-μελών.

3.2. Αυξανόμενη Οικονομική Βλάβη και Παρεκκλίσεις Συμμόρφωσης

Το 2023, το 30% των καταναλωτών που πραγματοποίησαν online αγορές δήλωσε ότι αντιμετώπισε πρόβλημα που θα μπορούσε να εγείρει καταγγελία, ενώ το συνολικό ύψος της οικονομικής ζημίας μετά την άσκηση δικαιωμάτων εκτιμήθηκε σε €7,9 δισ. – υπερδιπλάσιο του αντίστοιχου μεγέθους του 2017.

3.3. Ανάδειξη Προβληματικών Πρακτικών

Η Επιτροπή καταγράφει επτά βασικές κατηγορίες προβληματικών πρακτικών:

• Dark patterns
• Εθιστικός σχεδιασμός σε gaming apps
• Παραπλανητική προσωποποίηση προσφορών
• Αδιαφανές influencer marketing
• Δυσχέρεια στην ακύρωση συνδρομών
• Καταχρηστικοί συμβατικοί όροι
• Αυτοματοποιημένη σύναψη συμβάσεων χωρίς ρητή συναίνεση

3.4. Ελλείψεις στην Επιβολή

Παρά την ύπαρξη του Δικτύου Συνεργασίας για την Προστασία των Καταναλωτών (CPC), οι εθνικές αρχές αντιμετωπίζουν ανεπαρκή τεχνογνωσία και πόρους, ενώ οι μηχανισμοί ADR/ODR παραμένουν υποχρησιμοποιούμενοι.

4. Προτάσεις και Προοπτικές Νομοθετικής Επικαιροποίησης

Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή αφήνει ανοιχτό το ενδεχόμενο στοχευμένων τροποποιήσεων ή νέων ρυθμιστικών πρωτοβουλιών, χωρίς να προκαταλαμβάνει το περιεχόμενο.

Προκρίνονται:

• Εξειδικευμένες νομοθετικές παρεμβάσεις για επείγοντα ψηφιακά φαινόμενα (π.χ. συνδρομητικά μοντέλα, πλατφόρμες, προσωποποιημένες τιμές).
• Ενίσχυση της καθοδήγησης προς τα εθνικά δικαστήρια και τις αρχές.
• Συνοχή με νέους κανονισμούς, όπως:
  • Κανονισμός για τις Ψηφιακές Υπηρεσίες (DSA)
  • Κανονισμός για τις Ψηφιακές Αγορές (DMA)
  • Κανονισμός Τεχνητής Νοημοσύνης (AI Act)
  • Κανονισμός για τα Δεδομένα (Data Act)

5. Συμπεράσματα – Προκλήσεις για το Μέλλον

Η ψηφιοποίηση ανέδειξε νέες μορφές ανισορροπίας στις σχέσεις καταναλωτή-εμπόρου. Το υφιστάμενο ενωσιακό πλαίσιο, αν και επαρκές σε γενικές γραμμές, αποδεικνύεται ανεπαρκές για εξειδικευμένες ψηφιακές πρακτικές, όπου η τεχνολογία προηγείται της νομοθετικής αντίδρασης.

Αναδεικνύεται επομένως η ανάγκη:

• για περισσότερη νομική σαφήνεια και ερμηνευτική συνέπεια·
• για ενισχυμένη εφαρμογή των κανόνων· και
• για διατομεακή συνεργασία μεταξύ των αρχών καταναλωτή, ανταγωνισμού και προστασίας δεδομένων.

Το διακύβευμα δεν είναι μόνο η οικονομική προστασία αλλά και η ενίσχυση της εμπιστοσύνης στον Ψηφιακό Ενιαίο Χώρο της Ένωσης.