Τεχνητή διακοπή της κύησης και άλλες προσβολές του εμβρύου

Της Κωνσταντίνας Χριστοπούλου, φοιτήτριας της Νομικής Αθηνών

Με αφορμή τις πρόσφατες εξελίξεις στην Πολωνία, όπου τέθηκε τελικά σε ισχύ από την κυβέρνηση η απόφαση του συνταγματικού δικαστηρίου για την απαγόρευση των αμβλώσεων, επανέρχεται στο προσκήνιο το ζήτημα της τεχνητής διακοπής της κύησης∙ ζήτημα άκρως αμφιλεγόμενο, που προκαλεί θύελλα αντιδράσεων και διαδηλώσεων, ανεβάζοντας συχνά το κοινωνικό και πολιτικό θερμόμετρο στα ύψη∙ ζήτημα ηθικό, ανθρωπιστικό, αλλά και νομικό, που απασχολεί κατά διαστήματα τον δικαιικό κόσμο ως προς την αναζήτηση λύσεων, προκειμένου να προστατεύονται τα δικαιώματα τόσο της εγκύου όσο και του εμβρύου και φυσικά να αποφεύγονται δυστοπίες, ορμώμενες από ακραίες απόψεις υπέρ και κατά της άμβλωσης.

ΡΥΘΜΙΣΗ ΤΟΥ ΠΚ

Στο ελληνικό δικαιικό σύστημα, η διακοπή της εγκυμοσύνης ποινικοποιείται ως έγκλημα. Συγκεκριμένα, στο α. 304 ΠΚ προστατεύεται πρωτίστως η ανθρώπινη ζωή καθώς και η ζωή και υγεία του εμβρύου, ενώ δευτερευόντως το δικαίωμα της εγκύου να αποφασίσει αν θα αποκτήσει τέκνο. Ιδιαίτερη σημασία, μάλιστα, αποκτά ο ειδικός όρος «διακοπή της κύησης», ο οποίος αντικαθιστά τους προγενέστερους «έκτρωσις» και «άμβλωση», αίροντας έτσι το άδικο της εν λόγω συμπεριφοράς και δίνοντας έμφαση στο αγαθό επιλογής της μητρότητας. Μέσω της αναθεωρημένης αυτής διατύπωσης, η διαδικασία αποχρωματίζεται πλέον από την ηθική - κοινωνική απαξία που έφερε στο παρελθόν και αποφορτίζεται συναισθηματικά. Πρόκειται, παρ’ όλ’ αυτά, για μία ηθική και όχι ουσιαστική διαφοροποίηση, αφού η εκούσια συμπεριφορά που μας απασχολεί παραμένει στην πραγματικότητα αμετάβλητη.

Συγκεκριμένα, στον ισχύοντα Ποινικό Κώδικα τυποποιούνται ως εγκλήματα τρεις δράσεις με διαφορετική απαξία και νομική βαρύτητα η καθεμία: η ετεροδιακοπή, η αυτοδιακοπή και η συνέργεια σε ετεροδιακοπή της κύησης. Κοινό τους στοιχείο αποτελεί το χρονικό σημείο, από το οποίο ξεκινά να υφίσταται το υλικό αντικείμενο προσβολής, το έμβρυο εν προκειμένω. Το διάστημα κατά το οποίο μπορεί να διενεργηθεί η παρούσα διαδικασία δεν είναι άλλο από αυτό της εγκυμοσύνης που απολαύει ιδιαίτερης αντιμετώπισης από το δίκαιο.

Ως εγκυμοσύνη, λοιπόν, χαρακτηρίζεται, υπό το πρίσμα της νομικής επιστήμης, η κατάσταση που έχει δρομολογηθεί αναπόφευκτα πλέον με τρόπο τέτοιο, ώστε να οδηγεί με βεβαιότητα στον τοκετό, εφόσον όλα εξελιχθούν με βάση το συνήθως συμβαίνον, χωρίς σοβαρές, έκτακτες επιπλοκές. Η κατάσταση αυτή ξεκινά, σύμφωνα με το νόμο, 10 μέρες μετά από τη σύλληψη, όταν το γονιμοποιημένο ωάριο ή αλλιώς το μορίδιο εμφυτευθεί και επικολληθεί στη μήτρα της κυοφόρου. Συνεπώς, η προηγούμενη διαδικασία της μίτωσης, της διάσπασης, δηλαδή, και του πολλαπλασιασμού των κυττάρων με γεωμετρική πρόοδο, μετά την ένωση του ωαρίου και του σπερματοζωαρίου, είτε αυτή διενεργείται φυσικά είτε τεχνητά, δεν ενδιαφέρει το δίκαιο. Κατά τη διαδικασία αυτή δεν υπάρχει ακόμα έμβρυο, αλλά μορίδιο, στο οποίο δεν έχει εφαρμογή η διάταξη του α. 304 ΠΚ.

Το έγκλημα της τεχνητής διακοπής της κύησης, όπως τονίστηκε προηγουμένως, εκδηλώνεται από τη στιγμή που υπάρχει έμβρυο βιώσιμο, ικανό δηλαδή να εξελιχθεί σε άνθρωπο (π.χ. όχι εξωμήτρια κύηση, εκφυλισμένο μορίδιο) και όσο αυτό διατηρείται ζωντανό. Μετά την κύηση, όπως προσδιορίζεται από το νόμο, εκδηλώνεται πλέον το έγκλημα της ανθρωποκτονίας, ενώ πριν την επικόλληση και την έναρξη της κύησης οι πιθανότητες αποβολής είναι τόσο μεγάλες, ώστε η τελευταία να λογίζεται ως φυσιολογικά επερχόμενη διαδικασία.

ΕΤΕΡΟΔΙΑΚΟΠΗ

Στην παρ. 1 του α. 304 ΠΚ τιμωρείται το κοινό έγκλημα της διακοπής της κύησης από τρίτον, χωρίς τη συναίνεση της εγκύου. Πρόκειται για κακούργημα, που μπορεί να διενεργηθεί από οποιονδήποτε (ιατρός, μαία), εκτός φυσικά από την ίδια την έγκυο, για την οποία προβλέπεται ειδική ρύθμιση, και με οποιονδήποτε τρόπο. Διενεργείται, λοιπόν, τόσο με πράξη όσο και με παράλειψη, εφόσον υπάρχει ιδιαίτερη νομική υποχρέωση (ιατρός, μαία, οικογένεια εγκύου), είτε απευθείας στο έμβρυο με χημικά ή μηχανικά μέσα, είτε στο σώμα της εγκύου με την πρόκληση σωματικής ή ψυχικής - συναισθηματικής βλάβης. Το κύριο έννομο αγαθό που θίγεται εν προκειμένω είναι η βούληση της εγκύου, που είναι προφανώς αντίθετη στη διακοπή της κύησής της.

Δεν ισχύει το ίδιο για την παρ. 2 του α. 304, σύμφωνα με την οποία η ετεροδιακοπή γίνεται με τη συναίνεση της ίδιας της εγκύου ή των προσώπων που έχουν την επιμέλεια/ γονική μέριμνα, εφόσον εκείνη δε δύναται να εκφράσει αυτοπροσώπως τη συναίνεσή της. Σε κάθε περίπτωση, όμως, η συγκατάθεση των προαναφερθέντων προσώπων θα πρέπει να εκφράζεται ρητά ή έστω να συνάγεται αδιαμφισβήτητα, διαφορετικά θεωρείται ότι δεν υπάρχει και εφαρμόζεται ακολούθως η παρ. 1 του ίδιου άρθρου. Κρίσιμο είναι, εξάλλου, η συναίνεση να διατυπώνεται εγκύρως και εγκαίρως, όπως επίσης να είναι σοβαρή, απαλλαγμένη από τυχόντα ελαττώματα. Εφόσον, λοιπόν, διαπιστώνεται η ύπαρξη συναίνεσης, εκπεφρασμένης με τον προσήκοντα τρόπο, υποστηρίζεται ότι το μόνο αγαθό που προσβάλλεται είναι η ζωή και η υγεία του εμβρύου, όχι το δικαίωμα επιλογής της εγκύου, το οποίο ασκείται ακώλυτα.

Στο δεύτερο εδάφιο της παραγράφου 2 τιμωρείται η συμμετοχή τρίτων στην αυτοδιακοπή της κύησης από την ίδια την έγκυο, με την προμήθεια των μέσων επίτευξής της. Πρόκειται για την απλή, με όρους ποινικού δικαίου, συνέργεια στην αυτοδιακοπή ή έστω την απόπειρά της, η οποία τυποποιείται ως αυτοτελές έγκλημα, τιμωρούμενο με μειωμένη βέβαια ποινή.

ΑΥΤΟΔΙΑΚΟΠΗ

Φυσικά η διακοπή της κύησης μπορεί να γίνει με πρωτοβουλία της ίδιας της εγκύου, οπότε γίνεται λόγος για ιδιαίτερο, μη γνήσιο έγκλημα παραλείψεως και μάλιστα προνομιούχο. Αυτό σημαίνει ότι το αξιόποινο της αυτοδιακοπής μειώνεται, λόγω του μειωμένου καταλογισμού που διαθέτει η αυτουργός, ούσα σε ενδιαφέρουσα. Το εν λόγω έγκλημα τιμωρείται ως πλημμέλημα με βάση την παρ. 3 του α. 304 ΠΚ. Μπορεί να τελεστεί με ενέργεια (πτώση, χτύπημα, ουσίες), παράλειψη, λόγω της ιδιαίτερης νομικής υποχρέωσης της εγκύου να προστατεύσει το έμβρυο, καθώς και με ανοχή, με παράλειψη, δηλαδή της εγκύου, να αποτρέψει τη διακοπή της κύησής της από άλλον.

Χαρακτηριστική είναι, άλλωστε, η χρήση του ρήματος «επιτρέπει» στη διατύπωση της παραγράφου 3, η οποία δηλώνει τη σύμφωνη βούληση της εγκύου και συνεπώς το εκούσιο της πράξης.

ΛΟΓΟΙ ΑΡΣΗΣ ΤΟΥ ΑΔΙΚΟΥ

Βεβαίως, όπως σε κάθε έγκλημα, έτσι και σε αυτό του α. 304, υπάρχουν ορισμένες περιπτώσεις που χρήζουν ιδιαίτερης αντιμετώπισης, καθώς αποποινικοποούν στην πραγματικότητα τη διακοπή της κύησης, εμφανιζόμενοι ως λόγοι άρσης του αδίκου.

Για την εφαρμογή των περιπτώσεων αυτών οφείλουν να συντρέχουν σωρευτικώς μερικές προϋποθέσεις. Αρχικά, για την άρση του αδίκου της ετεροδιακοπής της εγκυμοσύνης, κρίνεται απαραίτητη η συναίνεση της εγκύου ή διασταλτικά των εχόντων την επιμέλειά της, ως εξωτερίκευση της σύμφωνης βούλησής τους. Αναγκαίο στοιχείο αποτελεί, επίσης, η διενέργεια της διακοπής από ιατρό -μαιευτήρα γυναικολόγο, με την παρουσία και συμμετοχή αναισθησιολόγου. Φυσικά, η όλη διαδικασία πρέπει να λαμβάνει χώρα σε οργανωμένη κλινική, δημόσια ή ιδιωτική, με άδεια λειτουργίας, κατάλληλο προσωπικό και υποδομή, σε περίπτωση που χρειαστεί χειρουργείο, μετάγγιση αίματος. Απαιτείται, δηλαδή, η ύπαρξη μονάδας παροχής δευτεροβάθμιας περίθαλψης, όχι απλώς ενός ιδιωτικού ή αγροτικού ιατρείου.

Εκτός από τις προαναφερθείσες παραμέτρους, που πρέπει να υπάρχουν σε κάθε περίπτωση, προκειμένου να εφαρμοστεί η παρ. 4, απαιτείται επιπρόσθετα η μη συμπλήρωση των 12 εβδομάδων από την εμφύτευση στη μήτρα, εφόσον ως λόγος διακοπής καθίσταται απλώς το ανεπιθύμητο της εγκυμοσύνης. Διαφορετικό ανώτατο όριο προβλέπεται στην περίπτωση που συντρέχει κάποιος ηθικός λόγος διακοπής της εγκυμοσύνης. Συγκεκριμένα, η εγκυμοσύνη που αποτελεί απόρροια βιασμού, αιμομιξίας, αποπλάνησης ανηλίκου ή κατάχρησης γυναίκας ανίκανης να αντισταθεί, μπορεί να διακοπεί μέχρι και τις 19 εβδομάδες. Σε αυτό το σημείο ο νομοθέτης παρουσιάζεται περισσότερο επιεικής, επιδεικνύοντας κατανόηση στα σοβαρά αυτά περιστατικά που ενδέχεται να προξενήσουν την κύηση.

Τέλος, διατυπώνεται το ιατρικό κριτήριο, το οποίο εφαρμόζεται σε πιθανές σοβαρές ανωμαλίες του εμβρύου, σε αναπότρεπτο κίνδυνο για τη ζωή της εγκύου, όπως επίσης σε κίνδυνο σοβαρής και διαρκούς βλάβης της ψυχικής ή σωματικής υγείας της τελευταίας, ενδείξεις διαπιστωμένες σε κάποια προγεννητική διάγνωση. Στην περίπτωση αυτή, σύμφωνα με τον ΠΚ, αναγκαία καθίσταται η χορήγηση σχετικής βεβαίωσης από τον αρμόδιο κατά περίπτωση ιατρό.

Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΗΣ ΑΜΕΛΕΙΑΣ

Οι τρεις τυποποιημένες εγκληματικές πράξεις που αναλύονται στις προηγούμενες ενότητες απαιτούν την ύπαρξη οποιουδήποτε βαθμού δόλου, προκειμένου να τιμωρηθούν σύμφωνα με το νόμο. Κάτι τέτοιο δεν ισχύει στην περίπτωση της 5ης παραγράφου του α. 304 ΠΚ, στην οποία προβλέπεται η εξ αμελείας διακοπή της κύησης ή πρόκληση βαριάς βλάβης στο έμβρυο, με αποτέλεσμα το θάνατό του ως νεογνού. Πρόκειται για πλημμέλημα που διαπράττεται μετά την 20η εβδομάδα, κατά τη διάρκεια του προγεννητικού ελέγχου ή κατά το τοκετό και σε κάθε περίπτωση πριν την εμφάνιση του θύματος στον εξωτερικό κόσμο.

ΣΩΜΑΤΙΚΗ ΒΛΑΒΗ ΕΜΒΡΥΟΥ Ή ΝΕΟΓΝΟΥ

Ακολούθως, το α. 304Α ΠΚ εντάσσεται στα άρθρα που αναφέροται στις προσβολές του εμβρύου, μέσω της επενέργειας στο σώμα της εγκύου. Συγκεκριμένα, το παρόν άρθρο προστατεύει δύο αλληλοαποκλειόμενα έννομα αγαθά, εκείνο της υγείας αφενός του εμβρύου και αφετέρου του νεογνού. Βέβαια, η τυποποιημένη εγκληματική συμπεριφορά είναι μία, αυτή της παράνομης επενέργειας σε έγκυο, με βιαιοπραγία, σωματική βλάβη, απειλή κλπ. Η φύση του αντικειμένου, όμως, μεταβάλλεται, αφού στη μία περίπτωση προκαλείται βαριά βλάβη στο έμβρυο, ενώ στην άλλη βαριά πάθηση του σώματος ή της διάνοιας στο νεογνό.

Το έγκλημα είναι, άλλωστε, κοινό, αφού μπορεί να τελεστεί από οποιονδήποτε, εκτός φυσικά από την έγκυο, πλημμεληματικού δε χαρακτήρα. Προϋποθέτει είτε δόλο είτε αμέλεια και έχει ως αντικείμενο το σώμα της εγκύου και κατ’ επέκταση το έμβρυο. Ως χρονικό διάστημα τέλεσης της εγκληματικής πράξης καθίσταται σε κάθε περίπτωση η διάρκεια της εγκυμοσύνης, ακόμη και αν τα αποτελέσματά της επέλθουν μετά τον τοκετό, όταν πλέον θα υπάρχει νεογνό και όχι έμβρυο.

Η παρ. 2 του ίδιου άρθρου ομοιάζει με την παρ. 5 του α. 304 που αναλύθηκε προηγουμένως. Αναλυτικότερα, πρόκειται και σε αυτή την περίπτωση για πλημμέλημα, που τελείται από αμέλεια. Χρονικό σημείο εκδήλωσης της αξιόποινης πράξης είναι ο προγεννητικός έλεγχος, μετά την 20η εβδομάδα της εγκυμοσύνης, ή ο τοκετός, πριν όμως από την εμφάνιση του θύματος στον εξωτερικό κόσμο. Απόρροια του εγκλήματος αποτελεί είτε η πρόκληση βαριάς σωματικής βλάβης στην εμβρυακή φάση είτε η μελλοντική εμφάνιση βαριάς πάθησης του σώματος ή της διάνοιας.

ΤΕΛΙΚΕΣ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ

Η παρούσα μελέτη ολοκληρώνεται αποτίνοντας φόρο τιμής σε μία από τις σπουδαιότερες προσωπικότητες του σύγχρονου νομικού κόσμου, τη Ruth Bader Ginsburg, η οποία, μέσα από την υποδειγματική άσκηση του λειτουργήματός της, αγωνίστηκε σκληρά για τα δικαιώματα των γυναικών, προασπιζόμενη μεταξύ άλλων το δικαίωμα στην έκτρωση. Το τελευταίο, κατά την άποψή της αποτελεί «κλειδί» για την αυτονομία των γυναικών, καθώς όπως η ίδια κατά τη διάρκεια ακρόασης υποστήριξε: "Είναι κάτι κεντρικό στη ζωή μιας γυναίκας, στην αξιοπρέπεια της. Είναι μια απόφαση που πρέπει να πάρει για τον εαυτό της. Και όταν η κυβέρνηση ελέγχει αυτήν την απόφαση για αυτήν, αντιμετωπίζεται σαν κάτι λιγότερο από ενήλικας άνθρωπος που είναι υπεύθυνος για τις δικές του επιλογές".

Τα λόγια αυτά της Ginsburg αποτυπώνουν με τρόπο τόσο άμεσο και παραστατικό τη σημασία που διαθέτει το δικαίωμα επιλογής της διακοπή ή συνέχιση της κύησης για τη ζωή και την προσωπικότητα κάθε γυναίκας σε ενδιαφέρουσα. Πόσω μάλλον όταν το δικαίωμα αυτό πλαισιώνεται από εγγυήσεις, ικανές να αποτρέψουν τυχούσες καταχρήσεις ή αυθαιρεσίες.

ΠΗΓΕΣ

Μπέκας Γιάννης, Η προστασία της ζωής και της υγείας στον Ποινικό Κώδικα, Π. Ν. Σάκκουλας, Αθήνα, 2004

Καραγιαννόπουλος Β. Άλκης, Ποινικό Δίκαιο Ειδικό Μέρος, Αθήνα, 2019

Waxman B. Olivia, Ruth Bader Ginsburg Wishes This Case Had Legalized Abortion Instead of Roe v. Wade, διαθέσιμο στην ιστοσελίδα: https://time.com/5354490/ruth-bader-ginsburg-roe-v-wade/ (2/8/2018)