Η έννοια του δημοσίου κινδύνου μέσα από την νομολογία του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου Δικαιωμάτων του Ανθρώπου

Επιμέλεια: Σοφία Κούτρα, Προπτυχιακή Φοιτήτρια στη Νομική Σχολή Αθηνών

Τον τελευταίο χρόνο και εν όψει της πανδημίας του COVID-19 περισσότερο ίσως από ποτέ έχει απασχολήσει τόσο τον νομικό κόσμο, όσο και τους απλούς πολίτες η κατανόηση των ρητρών παρέκκλισης κατά το διεθνές δίκαιο. Πιο συγκεκριμένα, με βάση το άρθρο 15 της Ευρωπαϊκής Σύμβασης των δικαιωμάτων του ανθρώπου (εφεξής ΕΣΔΑ) κάθε συμβαλλόμενο στη Σύμβαση κράτος μπορεί να αποφασίζει μονομερώς σε περιπτώσεις έκτακτης ανάγκης, και δη πολέμου ή ετέρου δημοσίου κινδύνου, να παρεκκλίνει από τις δεσμεύσεις και τις υποχρεώσεις του που απορρέουν από αυτή. Ποιά όμως η ακριβής έννοια του δημοσίου κινδύνου που σε σχέση με τον πόλεμο φαντάζει περισσότερο αόριστη και περίπλοκη νομικώς;

Το ΕΔΔΑ ήδη από το έτος 1961 στην υπόθεση Lawless v. Ireland αναγνώρισε ως σύνηθες νόημα της έννοιας του δημοσίου κινδύνου «μία κατάσταση κρίσης ή εξαιρετικού και επικείμενου κινδύνου, τέτοιου ώστε να ασκεί επιρροή στο σύνολο του πληθυσμού και να συνιστά απειλή για την οργανωμένη ζωή της κοινότητας που αποτελεί το κράτος»1. Μάλιστα, στη συγκεκριμένη υπόθεση το Δικαστήριο αποφάνθηκε περί του ότι ευλόγως η ιρλανδική κυβέρνηση θεώρησε πως υπήρχε δημόσιος κίνδυνος καθώς στο ιρλανδικό έδαφος δρούσε εκτός συνταγματικής τάξης ο μυστικός στρατός του IRA, ο οποίος με τη χρήση βίας υλοποιούσε τους σκοπούς του ακόμη και εκτός ιρλανδικού εδάφους, θέτοντας με αυτό το τρόπο σε κίνδυνο τις σχέσεις της Ιρλανδίας με τα γειτονικά κράτη, και δη το Ηνωμένο Βασίλειο.

Έπειτα από 8 περίπου χρόνια στην ευρέως γνωστή ως “Ελληνική υπόθεση” η ΕΕΔΑ εξέτασε εάν η αναστολή της εφαρμογής της ΕΣΔΑ από το ελληνικό κράτος, με την αιτιολογία ότι εσωτερικοί κίνδυνοι απειλούσαν την εποχή της δικτατορίας την ασφάλεια και τη δημόσια τάξη αυτού, ήταν συμβατή με το άρθρο 15 της ΕΣΔΑ. Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή, υιοθετώντας τον ορισμό του Δικαστηρίου στην ως άνω αναφερόμενη υπόθεση Lawless, επεσήμανε τα εξής τέσσερα χαρακτηριστικά της έννοιας του δημοσίου κινδύνου:

1) πραγματικός και επικείμενος

2) με επιπτώσεις στο σύνολο του έθνους

3) που συνιστά απειλή για τη συνέχιση της οργανωμένης ζωής της κοινότητας και

4) έχει χαρακτήρα εξαιρετικό ώστε τα εσωτερικά μέτρα ή άλλοι τυχόν περιορισμοί να μην επαρκούν για την αντιμετώπιση του2.

Εξίσου κρίσιμη είναι η αναφορά της υπόθεσης A. a.O. v. UK μέσα από την οποία καταδεικνύεται η αναγκαιότητα μίας όχι και τόσο στενής ερμηνείας της έννοιας του επικείμενου κινδύνου. Το ΕΔΔΑ στην εν λόγω υπόθεση είχε την ευκαιρία να εμβαθύνει σε ορισμένα στοιχεία της έννοιας του δημοσίου κινδύνου της τρομοκρατικής απειλής, καθώς μετά τις τρομοκρατικές επιθέσεις της 11ης Σεπτεμβρίου του 2001 το Ηνωμένο Βασίλειο εξαιτίας των φιλικών σχέσεων που διατηρούσε με την Αμερική είχε έντονη την πεποίθηση πως σχεδιάζεται εξίσου σοβαρή επίθεση εις βάρος του από τις δυνάμεις της Al-Qaeda3. Για το λόγο αυτό και με βάση την κρίση της τότε κυβέρνησης για το ότι το κράτος διέτρεχε σοβαρό κίνδυνο, υιοθετήθηκαν εξαιρετικά μέτρα παρέκκλισης από τις εγγυήσεις του άρθρου 5 της ΕΣΔΑ. Η καίρια αντίρρηση της συντριπτικής πλειοψηφίας των ανωτάτων δικαστών αφορούσε το κατά πόσον ο κίνδυνος εν προκειμένω μπορούσε να ερμηνευθεί ως επικείμενος4.

Το ΕΔΔΑ λοιπόν, έκρινε πως η απαίτηση του επικείμενου χαρακτήρα του κινδύνου δεν πρέπει να ερμηνεύεται τόσο στενά ώστε να υποχρεώνει τα κράτη να αναμένουν την επέλευση του κινδύνου5, ώστε να κινητοποιηθούν και τότε να λάβουν μέτρα. Αντιθέτως, η βασιμότητα της απειλής της πραγματικής κατάστασης είναι δυνατόν να κρίνεται βάση των γεγονότων που είναι γνωστά κατά το χρονικό διάστημα της απόφασης περί παρέκκλισης. Επομένως, παρά το ότι η Al-Qaeda δεν είχε πραγματοποιήσει επίθεση στο βρετανικό έδαφος μέχρι και την υιοθέτηση των εξαιρετικών μέτρων, δεν θα ήταν θεμιτό και σύμφωνο με την δικαιοσύνη να καταλογισθεί στις βρετανικές αρχές ότι αδίκως θεώρησαν τον κίνδυνο επικείμενο, εφόσον ένα βίαιο περιστατικό μπορεί να επέλθει ανά πάσα στιγμή χωρίς καμία ειδοποίηση.

Εν συνεχεία, ζήτημα τίθεται ως προς τον εξαιρετικό και προσωρινό χαρακτήρα του κινδύνου. Ειδικότερα, στα πλαίσια της ίδιας υπόθεσης A. and Others v. The United Kingdom σε σχετικό ερώτημα των προσφευγόντων το Δικαστήριο διευκρίνισε πως, σε αντίθεση με την ΕΑΔ, ποτέ δεν προέβη στη διατύπωση ρητού κανόνα αναφορικά με την αναγκαιότητα κινδύνου προσωρινής φύσεως6. Ωστόσο, η διάρκεια του κινδύνου δύναται σαφώς να ληφθεί υπόψη στο σημείο της κρίσης περί αναλογικότητας των μέτρων.

Μεταβαίνοντας στο δεύτερο και τρίτο ιδιαίτερο χαρακτηριστικό της έννοιας του δημοσίου κινδύνου , την απειλή ιδίως για τη ζωή του έθνους, αντιπαράθεση απόψεων επικράτησε στη διεθνή κοινότητα περί του ποια η ακριβής σημασία της έκφρασης αυτής έτσι όπως ετέθη. Κατά την άποψη του Lord Hoffman, απειλή για τη ζωή του έθνους δε δύναται να θεωρηθεί παρά μόνον αυτή η οποία θέτει σε κίνδυνο την οργανωμένη ζωή της κοινότητας σε τέτοιο βαθμό που να φοβούμεθα ότι η απειλή θα θέτει σε κίνδυνο τους θεσμούς και την ύπαρξη του κράτους ως πολιτισμένης κοινωνίας7. Με αφετηρία τον παραπάνω ορισμό ο Lord Hoffman θεώρησε ότι η τρομοκρατική απειλή έναντι του Ηνωμένου Βασιλείου δεν ήταν ικανή να υπαχθεί στην έννοια της απειλής για τη ζωή του έθνους και κατ’ επέκταση λοιπόν σε αυτή του δημοσίου κινδύνου8. Στο σημείο αυτό λοιπόν, το ΕΔΔΑ υπογράμμισε ότι είναι δυνατόν να συντρέχει περίπτωση έκτακτης ανάγκης και σε καταστάσεις λιγότερο απειλητικές για τους κρατικούς θεσμούς τονίζοντας ότι λαμβάνεται υπόψη μια σειρά ευρύτερων παραγόντων.

Φτάνοντας στο τέλος της ανάλυσης και αναφορικά με το τέταρτο και τελευταίο χαρακτηριστικό της έννοιας του δημοσίου κινδύνου, όπως αυτό παρουσιάζεται από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή στην “Ελληνική Υπόθεση”, η κρίση που διέπει την κυριαρχία ενός κράτους πρέπει να είναι τόσο εξαιρετική και αιφνίδια που τα συνήθη εσωτερικά μέτρα, είτε οι περιορισμοί που επιτρέπονται από τη Σύμβαση, να μην είναι σε θέση να την αντιμετωπίσουν ουσιωδώς.9 Στο σημείο αυτό βέβαια κρίνεται αναγκαίο να τονισθεί κλείνοντας το ευρύ περιθώριο εκτίμησης (“wide margin of appreciation”) που το Δικαστήριο αναγνωρίζει στα κράτη ως προς την απόφαση ύπαρξης ή μη κατάστασης έκτακτης ανάγκης.

• 1. Lawless v. Ireland (No.3), §28.
• 2. Denmark, Norway, Sweden, Netherlands, v. Greece, §113.
• 3. Σταυρινάκη εις Σισιλιάνος «Κατ’ άρθρον ερμηνεία της ΕΣΔΑ», σ. 627.
• 4. A. a.O. v. UK [GC], §17-18.
• 5. Ibid §178
• 6. Σταυρινάκη ό.π, σ.628.
• 7. Poole, Harnessing the Power of the past? Lord Hoffmann and the Belmarsh Detainees Case, (2005).
• 8. HoL, A (FC) a.O. (FC) v. SSHD §91