Ο Συνήγορος και οι Προβολείς των Μέσων Κοινωνικής Δικτύωσης

Της Μαρίνας Σκούμπου, Δικηγόρου ΜΔΕ Ποινικών Επιστημών, υπ. Δ.Ν. Ποινικού Δικαίου ΕΚΠΑ*

«[...] Αληθώς, εις την καθ’ ημέραν κοινωνικήν ζωήν, όταν γίνεται λόγος περί ‘‘δικαίου’’ εννοείται ως επί το πολύ το ποινικόν δίκαιον, το αυτό δε συμβαίνει και εν αναφορά προς έτερα βασικά νομικά μεγέθη: [...] ‘‘δικηγόρος’’ είναι πρωτίστως δια τον λαόν [...] ο ‘‘ποινικολόγος’’. Η κυριάρχησις των περί δικαίου και νομικής εντυπώσεων του λαού από τας εννοίας και κατηγορίας του ποινικού δικαίου οφείλεται εις την εναργή παράστασιν της κοινωνικής πραγματικότητος, εις ην τούτο αναφέρεται [...]» παρατηρούσε ο Ν. Ανδρουλάκης το μακρινό 1991.1 Την κοινωνική αυτή πραγματικότητα οριοθετούν α) η φύση του εγκλήματος ως πράξης ιδιαζόντως ειδεχθούς που διαταράσσει με τον πλέον «εκκωφαντικό» τρόπο την κανονικότητα της κοινωνικής συμβίωσης, β) η απάντηση της οργανωμένης πολιτείας στο έγκλημα, αρχής γενομένης από την σύλληψη του δράστη έως την εκτέλεση της επιβληθείσης ποινής και γ) το ειδικό βάρος αυτού που διακυβεύεται εκάστοτε στην ποινική δίκη, η ελευθερία, η τιμή, η υπόληψη, δηλ. ευθέως η ίδια η ανθρώπινη ύπαρξη·2 το ειδικό αυτό βάρος μετατίθεται αυτοδικαίως στον συνήγορο, αναδεικνύοντας την μοναδικότητα του ρόλου του, η οποία, ακολούθως, «τροφοδοτεί» και συνάμα «τροφοδοτείται» από τα ΜΜΕ.

Ήδη εκ των ανωτέρω επισημάνσεων περί της βαρύνουσας θέσης του ποινικού δικαίου στην δημόσια ζωή και της ταύτισής του με το δίκαιο εν γένει στη συλλογική συνείδηση μπορεί κανείς να διαγνώσει και την πρωταρχική αιτία της αναπόφευκτης δημοσιότητας των ποινικών υποθέσεων και της εντεύθεν «εύθραυστης» ισορροπίας που δημιουργεί η διαχείριση των ΜΜΕ από τον συνήγορο σε όλα τα στάδια της ποινικής διαδικασίας, ιδίως δε σε αυτό της προδικασίας.3 Η κρισιμότητα της διαχείρισης αυτής προκύπτει εκ της (συν)αξιολογήσεως της σχέσης συνηγόρου-ΜΜΕ διττώς:

i) αφενός μεν υπό το παραδοσιακό πρίσμα της εργαλειοποίησής της επί σκοπώ επίτευξης της μέγιστης δυνατής εμπορικής «ελκυστικότητάς» της,

ii) αφετέρου δε υπό το πρίσμα της απόλυτης, πλέον, κυριαρχίας του διαδικτύου και των μέσων κοινωνικής δικτύωσης (ΜΚΔ) στον δημόσιο διάλογο, εξαιτίας της οποίας «κάθε πολίτης είναι εν δυνάμει ‘‘δημοσιογράφος’’», έχοντας την ικανότητα ακόμη και να αμφισβητήσει το προνόμιο της "αλήθειας" του δημοσιογράφου.4

Η «σκοτεινή» γοητεία των εγκλημάτων ανέκαθεν αποτελούσε πρόσφορο έδαφος για τον συγκερασμό του (συνηθέστατα) «αιματοβαμμένου» σασπένς της εξιχνίασής τους με την επιχειρούμενη εκλαϊκευμένη «ανατομία» της ανθρώπινης ψυχής, συνιστώντας την ιδανική συνθήκη παραγωγής ενός προϊόντος μαζικής κατανάλωσης, στα πρότυπα της βιομηχανίας της διασκέδασης που επενδύει στην θετική νοηματοδότηση της βίας μέσω ενός ηρωικού αφηγήματος.5

Στο πλαίσιο αυτό προστίθενται τώρα και τα ΜΚΔ τα οποία, όπως μπορεί να διαπιστώσει κανείς παρακολουθώντας την επικαιρότητα από το κίνημα #Me too ως τις υποθέσεις «εκδικητικής πορνογραφίας» και την χαρακτηρισμό ειδεχθών ανθρωποκτονιών συλλήβδην ως «γυναικοκτονιών»6, σηματοδοτούν μία στροφή στην κουλτούρα διαχείρισης των ποινικών υποθέσεων, καλλιεργώντας ένα μοτίβο που διεκδικεί μερίδιο στην ίδια την διαδικασία απονομής της δικαιοσύνης.7 Τούτο διότι:

Βασικό χαρακτηριστικό των ΜΚΔ είναι, πέραν της ανεξέλεγκτης ροής των πληροφοριών, η «αναβάθμιση» του ρόλου του χρήστη: από καταναλωτής ειδήσεων γίνεται συμμέτοχος δια της προσωπικής τοποθέτησης επί κάθε πολιτικού ή κοινωνικού ζητήματος, από αμέτοχος παρατηρητής γίνεται πολίτης-δημοσιογράφος.8 Παρά το αναμφισβήτητα θετικό πρόσημο αυτής της εξέλιξης για την ελεύθερη διακίνηση πάσης φύσεως ιδεών στον δημόσιο διάλογο, ουδείς μπορεί να παραγνωρίσει τον κίνδυνο που ελλοχεύει για την απονομή της ποινικής δικαιοσύνης: εκτροπή της δημοσιότητας με ασυνήθιστη ένταση προς την κατεύθυνση του τεκμηρίου ενοχής κάθε υπόπτου/κατηγορουμένου «ενισχυμένο» με και εξαιτίας της ταυτόχρονης παγίωσης ενός οιονεί αμάχητου τεκμηρίου δυσπιστίας προς τις καθ ́ ύλην αρμόδιες αρχές, για τις οποίες δεν μπορεί να λεχθεί με βεβαιότητα ότι παραμένουν ανεπηρέαστες. Οι δε περιπτώσεις αποσπασματικών νομοθετικών επεμβάσεων στη «σκιά» των εξελίξεων μάλλον συνηγορούν υπέρ του επηρεασμού των.

Ο συνδυασμός των παραδοσιακών ΜΜΕ με την δυναμική των ΜΚΔ θέτουν στο επίκεντρο, για πολλοστή φορά, τον ρόλο του συνηγόρου. Το Facebook λ.χ. «δίνει προτεραιότητα στα περιεχόμενα που ‘‘πυροδοτούν αντιδράσεις και προκαλούν συζητήσεις’’. Πριμοδοτώντας τους διαπροσωπικούς δεσμούς και τις συναισθηματικές συγκλίσεις υποβίβασε την επαγγελματική ενημέρωση [...]».9 Γι’ αυτό και εύκολα μπορεί να μεταβληθεί σε «αρένα» με την παρουσία μίας ήδη εξαγριωμένης πλειοψηφίας και την απουσία μίας έτσι κι αλλιώς δυσεπίτευκτης (αυτο)πειθάρχησης στην δεοντολογία του δημοσίου διαλόγου, ενώ οι διαστάσεις που παίρνει η δημοσιότητα μίας υπόθεσης με τις συνεχείς αναδημοσιεύσεις δηλώσεων των εμπλεκόμενων μερών, σχολιασμών εν εξελίξει ερευνών βήμα προς βήμα κ.τ.λ. καθιστούν πολύ ρευστό το όριο μεταξύ αφενός μεν της ευπρέπειας που επιτάσσει η εγκράτεια της ενημέρωσης και υπεράσπισης των συμφερόντων του εντολέα, αφετέρου δε της απρέπειας που γεννά το κυνήγι της αυτοπροβολής στην εποχή των «κλικ» του εντυπωσιασμού.

Η συχνότητα εμφάνισης στα ΜΜΕ (το κατά πόσο, δηλαδή, αυτή υπαγορεύεται από την σπουδαιότητα των εξελίξεων ή εξαντλείται σε μία ανούσια επανάληψη προς διαδικτυακή αξιοποίηση), το περιεχόμενο των δηλώσεων, ο τρόπος διαχείρισης της δημοσιότητας της ανάληψης μίας υπόθεσης όσο και της παραίτησης από αυτήν είναι αυτόνομα επιχειρήματα για το εάν οι επιδιώξεις ενός συνηγόρου ευρίσκονται εντός των ορίων του Κώδικα Δικηγόρων και σέβονται το νομοθετικό πλαίσιο της ποινικής διαδικασίας.

Η ενεργοποίηση της πειθαρχικής διαδικασίας δίνει την λύση της (έστω) προσωρινής κατάργησης του προβλήματος. Η συνέπεια, ωστόσο, έναντι της επιστήμης και του δικηγορικού λειτουργήματος είναι προσωπική υπόθεση. Κι αν θυσιασθεί στον βωμό του ανταγωνισμού κι ενός ναρκισσιστικού lifestyle, ουδεμία «άνωθεν» επιβαλλόμενη συμμόρφωση μπορεί να διασώσει την χαμένη τιμή της.

*Το άρθρο δημοσιεύθηκε αρχικά στο δέκατο πέμπτο τεύχος του Nova Criminalia, της περιοδικής έκδοσης της Ένωσης Ελλήνων Ποινικολόγων.

• 1. Βλ. Ν. Ανδρουλάκη, Γενικό Μέρος I, εκδ. Αντ. Ν. Σάκκουλα, 1991, σελ. 1
• 2. Βλ. Ν. Ανδρουλάκη, όπ.π. σελ. 2
• 3. Για την άμεση και έμμεση δημοσιότητα στην ποινική δίκη και τα προβλήματα που δημιουργούνται στην απονομή της ποινικής δικαιοσύνης, τα οποία έχουν παλαιόθεν απασχολήσει την θεωρία, βλ. ενδεικτικώς: Ν. Δημητράτου, Προβλήματα δημοσιότητος στην ποινική δίκη, ΝοΒ 39/1991, σελ. 342 επ., Ηλ. Αναγνωστόπουλου, Ο συνήγορος και τα μέσα μαζικής επικοινωνίας, ΠοινΧρ 1997, σελ. 337 επ., Α. Χαραλαμπάκη, Δημοσιότητα της δίκης και παρουσία των Μ.Μ.Ε στο Δικαστήριο, ΠοινΧρ 2003, σελ. 6 επ., Χ. Βουρλιώτη, Δη- μοσιότητα της δίκης και ραδιοτηλεοπτική μετάδοση, ΠοινΧρ 2004, σελ. 193 επ., Γ. Σκιαδαρέση, Τεκμήριο αθωότητας και ΜΜΕ, ΠοινΧρ 2022, σελ. 81 επ.
• 4. Βλ. Ι. Ραμονέ, Η έκρηξη της δημοσιογραφίας: Από τα μέσα μαζικής ενημέρωσης στη μαζικότητα των μέσων ενημέρωσης, μτφ. Θ. Τσα- πακίδης, εκδ. του Εικοστού Πρώτου, 2011, σελ. 22-23.
• 5. Βλ. Ηλ. Αναγνωστόπουλου, Ο συνήγορος και τα μέσα μαζικής επι- κοινωνίας, όπ.π. σελ. 338. Για την έκταση της καθοδηγούμενης από την αγορά κάλυψης των ιστοριών εγκλήματος από τα δίκτυα ενη- μέρωσης στις ΗΠΑ, η οποία, όχι σπάνια, είναι αντιστρόφως ανά- λογη της συχνότητας εμφάνισης του εγκλήματος και κατασκευάζει πρότυπα τιμωρητικότητας βλ. S. Beale, The News Media’s Influence on Criminal Justice Policy: How Market-Driven News Promotes Punitiveness, William and Mary L. Rev. 48, n.2/2006, σελ. 397 επ. Για την συνάρτηση της κυριαρχίας της βίας στις ταινίες με το μον- τέλο της αγοράς βλ. ενδεικτικώς R. Barranco/N. Rader/A. Smith, Violence at the Box Office: Considering Ratings, Ticket Sales, and Content of Movies, Communication Research, Vol. 44 n.1/2017, σελ.1-19. Για την βία ως κίνητρο στα βιντεοπαιχνίδια βλ. A.K. Przy- bylski,/R.M. Ryan/C. Scott Rigby, The Motivating Role of Violence in Video Games, Personality and Social Psychology Bulletin, Vol. 35, n. 2/2009, σελ.243-259.
• 6. Όρος που κατέστη εξαιρετικά δημοφιλής στα ΜΜΕ και «έχει πυροδοτήσει» συζητήσεις για την ένταξή του στον ΠΚ εξαιτίας της δημοσιότητας των ΜΜΕ.
• 7. Βλ. L. Belyea & J. Blais, Effect of pretrial publicity via social media, mock juror sex, and rape myth acceptance on juror decisions in a mock sexual assault trial, Psychology, Crime and Law, 2021, προ- σβάσιμο σε: https://www.tandfonline.com/doi/abs/10.1080/1068316X.2021.2018440
• 8. M. Rose/R. Fox, Public Engagement with the Criminal Justice System in the Age of Social Media, Oñati Socio-legal Series, Vol.4, n.4/2014, σελ. 774, διαθέσιμο: http://ssrn.com/abstract=2507135, βλ. συναφώς ανωτέρω υπ. 4 και Ι. Ραμονέ, όπ.π. σελ. 25: «[...] οι χρήστες των δικτύων δεν είναι πια μόνο αδρανείς αναγνώστες [...] Οδεύουμε προς μία κοινωνία των παραγωγών-καταναλωτών (prosumers: producer-consumer)».
• 9. Μ. Πατινό, Ο πολιτισμός του χρυσόψαρου: μικρή πραγματεία για την αγορά της προσοχής, μτφ. Α. Μουταφίδης, εκδ. Καστανιώτη, 2020, σελ. 127.