Κατ’ οίκον περιορισμός του Aleksey Navalnyy στη Ρωσία και δίκαιο ΕΣΔΑ

Επιμέλεια: Γεώργιος Π. Κανέλλος

Με τη δημοσιευθείσα στις 9-04-2019 ομόφωνη απόφασή του επί της υποθέσεως Navalnyy κατά Ρωσίας (αριθ. προσφυγής 43734/14), το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (ΕΔΔΑ) αποφαίνεται ότι ο διαταχθείς σε βάρος του Navalnyy κατ’ οίκον περιορισμός δεν ήταν δικαιολογημένος, ιδίως δεδομένου ότι δεν συνέτρεχε κίνδυνος φυγής και απόπειρας αποφυγής της εις βάρος του έρευνας. Οι επιβληθέντες σε αυτόν περιορισμοί, μεταξύ άλλων και τα στενά χρονικά πλαίσια στις επικοινωνίες του, δεν πληρούσαν τις επιταγές της αναλογικότητας σε σχέση με τις απαγγελθείσες κατηγορίες. Επιπλέον, καθίσταται προφανές ότι αυτή η μεταχείριση στόχευε στον περιορισμό των δημοσίων δραστηριοτήτων του.

Ειδικότερα, το ΕΔΔΑ επισημαίνει ότι η Ρωσία παραβίασε το άρθρο 5 (το δικαίωμα στην προσωπική ελευθερία και ασφάλεια), το άρθρο 10 (ελευθερία της έκφρασης), καθώς και το άρθρο 18 (όρια στην χρήση των περιορισμών σε δικαιώματα) της Ευρωπαϊκής Συμβάσεως των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (ΕΣΔΑ).

Διαβάστε επίσης: Λίνος-Αλέξανδρος Σισιλιάνος: Συνέντευξη με τον πρώτο Έλληνα Πρόεδρο του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου Δικαιωμάτων του Ανθρώπου

Πραγματικά περιστατικά

Ο προσφεύγων Aleksey Anatolyevich Navalnyy, είναι Ρώσος υπήκοος γεννηθείς το 1976 και κάτοικος Μόσχας (Ρωσία). Είναι διοργανωτής εκστρατειών κατά της διαφθοράς και πολιτικός ακτιβιστής της αντιπολίτευσης.

Τον Φεβρουάριο 2014, ο προσφεύγων τέθηκε σε κατ’ οίκον περιορισμό κατά τη διεξαγωγή έρευνας, σε βάρος του ίδιου και του αδελφού του, για την τέλεση απάτης και νομιμοποίησης εσόδων από παράνομες δραστηριότητες αναφορικά με δύο εταιρίες, την Multidisciplinary Processing Ltd και την Yves Rocher Vostok Ltd.

Κατά τη διάρκεια της έρευνας έλαβε προειδοποίηση να μην πραγματοποιεί ταξίδια στην Περιφέρεια της Μόσχας χωρίς προηγούμενη άδεια και συνελήφθη δύο φορές μετά την παρακολούθηση ακροαματικής διαδικασίας ενώπιον δικαστηρίου στη Μόσχα προκειμένου να ακούσει τις ετυμηγορίες σε βάρος ανθρώπων που είχαν λάβει μέρος σε πολιτική διαδήλωση τον Μάιο 2012 και μετά τη συμμετοχή σε καθιστική διαμαρτυρία την νύχτα δημοσίευσης των αποφάσεων. Τον Φεβρουάριο 2014 τέθηκε σε κατ’ οίκον περιορισμό, ο οποίος παρατάθηκε αρκετές φορές. Ο περιορισμός αυτός στηρίχθηκε στην αιτιολογία ότι συνέτρεχε κίνδυνος φυγής του κατά τη διεξαγωγή της έρευνας, εκβίασης από τον ίδιο των μαρτύρων, ή συνέχισης της προσαπτόμενης σε αυτόν εγκληματικής δραστηριότητας.

Η απόφαση του κατ’ οίκον περιορισμού περιελάμβανε και άλλους περιορισμούς. Του απαγορεύθηκε η επικοινωνία με οποιονδήποτε πλην της άμεσης οικογένειάς του και των δικηγόρων του, η λήψη και η αποστολή οποιασδήποτε μορφής αλληλογραφίας, η χρήση οποιουδήποτε μέσου επικοινωνίας ή του Διαδικτύου, καθώς και οποιεσδήποτε δηλώσεις στα μέσα ενημέρωσης σχετικά με την ποινική υπόθεση που εκκρεμούσε σε βάρος του. Του χορηγήθηκε βραχιόλι εντοπισμού και δεν του επετράπη η μετάβαση στην εργασία του, οι περίπατοι, τα οικιακά ψώνια και η έξοδος από το διαμέρισμά του πλην της μετάβασης στο δικαστήριο για να παρίσταται στις διαδικαστικές ενέργειες και της μετάβασης στον γιατρό του για τους καθιερωμένους ελέγχους του.

Τον Αύγουστο 2014, το Zamoskvoretskiy District Court (Πρωτοδικείο του Zamoskvoretskiy) περιόρισε την απαγόρευση στην επικοινωνία του σχετικά με οποιονδήποτε εμπλεκόταν ως μάρτυρας στην υπόθεση εις βάρος του. Τον Οκτώβριο το ίδιο δικαστήριο τερμάτισε την απαγόρευση των δημόσιων δηλώσεων με την αιτιολογία ότι ήταν αντίθετη με τον ρωσικό Κώδικα Ποινικής Δικονομίας. Επίσης, σύμφωνα με το δικαστήριο αυτό, τα απαγορευθέντα μέσα ενημέρωσης στο εξής  θα περιλάμβαναν το ραδιόφωνο και την τηλεόραση.

Τον Δεκέμβριο 2014, ο Navalnyy και ο αδελφός του κρίθηκαν ένοχοι για τις κατηγορίες σε σχέση με την MPK και την Yves Rocher Vostok. Στον προσφεύγοντα επιβλήθηκε φυλάκιση τρεισήμισι ετών με αναστολή και πρόστιμο, το οποίο όμως εξαφανίστηκε κατόπιν άσκησης έφεσης.

Τον Ιανουάριο 2015, ο Navalnyy ανακοίνωσε δημοσίως ότι ηρνείτο να συμμορφωθεί με τον επιβληθέντα κατ’ οίκον περιορισμό, έκοψε το βραχιόλι του και μετέβη στο γραφείο του. Δήλωσε ακόμα ότι η έγγραφη παράταση του κατ’ οίκον περιορισμού του δεν εκδόθηκε εντός του νομίμου χρόνου. Δεν εμποδίστηκε ούτε τιμωρήθηκε για τις πράξεις του αυτές.

Ο προσφεύγων, επικαλούμενος το άρθρο 5, παράγραφοι 1 (α), (β) και (γ), 3 και 4 (το δικαίωμα στην προσωπική του ελευθερία και ασφάλεια/το δικαίωμά του να δικασθεί εντός λογικής προθεσμίας ή να απολυθεί κατά τη διαδικασία/το δικαίωμά του να αποφασίσει δικαστήριο εντός βραχείας προθεσμίας επί του νομίμου της κρατήσεώς του) της ΕΣΔΑ, ισχυρίζεται ότι ο επί 10 μήνες κατ’ οίκον περιορισμός του ήταν μη αναγκαίος και αυθαίρετος.

Ισχυρίστηκε ακόμα, επικαλούμενος το άρθρο 10 (ελευθερίας της έκφρασης) της ΕΣΔΑ, ότι τα επιβληθέντα σε βάρος του μέτρα το επίμαχο χρονικό διάστημα είχαν ως στόχο την αποτροπή του από την ενασχόληση με τα κοινά και τις πολιτικές δραστηριότητες που είχε αναπτύξει, καθώς και ότι δυνάμει του άρθρου 18 (όρια στην χρήση των περιορισμών σε δικαιώματα) της ΕΣΔΑ τα μέτρα αυτά εξυπηρετούσαν πολιτικές σκοπιμότητες.

Απόφαση του ΕΔΔΑ

Άρθρο 5

Το Δικαστήριο αποφαίνεται ότι ο κατ’ οίκον περιορισμός συνιστά στέρηση της ελευθερίας κατά την έννοια της Συμβάσεως και έτσι έπρεπε να συντρέχει μία από τις επιτρεπόμενες περιπτώσεις που προβλέπονται στο άρθρο 5.

Σημειώνει ότι ο κατ’ οίκον περιορισμός κρίθηκε αναγκαίος επειδή ο Navalnyy φερόταν να είχε παραβιάσει το προηγουμένως τεθέν περιοριστικό μέτρο περί απαγόρευσης εξόδου από τη Μόσχα κατά τη διάρκεια της έρευνας, το οποίο προφανώς υποδείκνυε ότι οι αρχές φοβούνταν τη φυγή του.

Εντούτοις, δεν εκδήλωσε καμία συμπεριφορά που να υποδείκνυε την πρόθεσή του να αποφύγει την εις βάρος του έρευνα, αλλά αντίθετα είχε πράγματι παραστεί σε όλα τα απαραίτητα ανακριτικά στάδια. Η απαγόρευση ως προς τα ταξίδια δεν καθιστούσε σαφές το κατά πόσον είχε υποχρέωση να ειδοποιήσει τις ανακριτικές αρχές πριν ή μετά την επίσκεψη στην Περιφέρεια της Μόσχας και αυτές οι επισκέψεις προφανώς συνιστούσαν οικογενειακές εξορμήσεις, που ουδεμία σχέση είχαν με την υπόθεση. Παράλληλα, εκείνη την περίοδο βρισκόταν υπό εντατικό καθεστώς παρακολούθησης.

Εκ των ανωτέρω, το Δικαστήριο δεν εντοπίζει πώς τα εθνικά δικαστήρια θα μπορούσαν να είχαν κρίνει ότι ο Navalnyy είχε παραβιάσει την υποχρέωσή του να μην εγκαταλείψει τη Μόσχα και δεν βρίσκει κάποιο έρεισμα από την όλη ποινική διαδικασία που να δικαιολογεί την επιβολή κατ’ οίκον περιορισμού. Η απόφαση, λοιπόν, που εφαρμόστηκε καθ’ όλη τη διάρκεια του κατ’ οίκον περιορισμού, υπήρξε παράνομη. Η κράτησή του δεν πληροί τα κριτήρια ρου άρθρου 5 παράγραφος 1 και έτσι συντελέστηκε παραβίαση των διατάξεων της Συμβάσεως.

Άρθρο 10

Η Ρωσική Κυβέρνηση υποστηρίζει ότι η ελευθερία έκφρασης του Navalnyy δεν περιορίστηκε όσο καιρό τελούσε σε κατ’ οίκον περιορισμό, καθώς ενδεικτικά είχε δώσει συνέντευξη στους New York Times. Οι περιορισμοί στις επικοινωνίες του στόχευαν στην αποτροπή διατύπωσης σχολίων αναφορικά με την υπόθεσή του.

Ο Navalnyy ισχυρίστηκε συγκεκριμένα ότι οι περιορισμοί ήταν παράνομοι με την αιτιολογία ότι δεν περιλαμβάνονταν στον εξαντλητικό κατάλογο που περιέχει ο ρωσικός Κώδικας Ποινικής Δικονομίας.

Το Δικαστήριο λαμβάνει υπόψη του τις δύο (εθνικές) δικαστικές αποφάσεις του Αυγούστου και του Οκτωβρίου 2014  με τις οποίες αμβλύνθηκαν οι περιορισμοί στην επικοινωνία του Navalnyy, το οποίο σημαίνει ότι προηγουμένως δεν ήταν σύμφωνες με τον νόμο.

Η ακόλουθη απαγόρευση στη χρήση του ραδιοφώνου και της τηλεόρασης ως μέσων επικοινωνίας ήταν ακόμα πιο ευρεία από τις προηγούμενες. Εντούτοις, το Δικαστήριο δεν αποφαίνεται επί του κατά πόσον ο νέος περιορισμός τελούσε σε συμμόρφωση με το εθνικό δίκαιο, καθώς σε κάθε περίπτωση δεν επεδίωκε νόμιμο σκοπό. Συγκεκριμένα, δεν υπάρχει αιτιώδης σύνδεσμος μεταξύ του επίμαχου μέτρου και ενός ενδεχόμενου κινδύνου φυγής.

Επιπλέον, ενώ οι προβλεπόμενοι στον ρωσικό Κώδικα Ποινικής Δικονομίας περιορισμοί θα μπορούσαν ενίοτε να δικαιολογηθούν μέσω του σκοπού ορθής διεξαγωγής ανακριτικής διαδικασίας, το ίδιο δεν μπορεί να γίνει δεκτό και για την υπόθεση του Navalnyy. Δεν υπήρχε κανένας αιτιώδης σύνδεσμος μεταξύ της απαγόρευσης των επικοινωνιών και της ανάγκης να διασφαλιστεί η παρουσία του ενώπιον ανακριτή ή δικαστηρίου, και κανένας σύνδεσμος με τους σκοπούς απονομής της ποινικής δικαιοσύνης.

Το Δικαστήριο καταλήγει ότι ο Navalnyy υπέστη παράνομο περιορισμό στην ελευθερία της έκφρασής του, ο οποίος δεν δικαιολογείται από κανέναν από τους προβλεπόμενους στο άρθρο 10 παράγραφος 2 σκοπούς. Κατά συνέπεια, συντελέστηκε παραβίαση του άρθρου 10.

Άρθρο 18

Το Δικαστήριο παρατηρεί ότι ο κατ’ οίκον περιορισμός διατάχθηκε μετά τις δύο συλλήψεις του Navalnyy τον Φεβρουάριο 2014 επειδή συμμετείχε σε απαγορευμένες συναθροίσεις. Αυτά τα γεγονότα περιλαμβάνονταν στα πραγματικά περιστατικά της προηγούμενης ενώπιον του Δικαστηρίου υπόθεσης Navalnyy κατά Ρωσίας, επί της οποίας εκδόθηκε απόφαση καταδικαστική σε βάρος της Ρωσίας για παραβίαση των άρθρων 5, 11 και 18 της Συμβάσεως. Το Δικαστήριο είχε δεχθεί σε εκείνη την υπόθεση ότι ο προσφεύγων είχε στοχοποιηθεί ως πολιτικός ακτιβιστής.

Διαπιστώνει ότι ο κατ’ οίκον περιορισμός, ο οποίος διήρκησε 10 μήνες, δεν τέλει σε αναλογία με τα φερόμενα εγκλήματα, αφού άλλωστε ο αδελφός του, βασικός κατηγορούμενος στην ίδια υπόθεση, δεν είχε υποστεί την επιβολή παρόμοιου μέτρου. Οι περιορισμοί στον Navalnyy κατά τη διάρκεια του κατ' ’οίκον περιορισμού του σχετίζονταν με τον καιρό όλο και λιγότερο με την υπόθεση και τμήματα της απαγορευθείσας επικοινωνίας είχαν κριθεί παράνομα από τα εθνικά δικαστήρια.

Το Δικαστήριο κρίνει ότι το αποδεικτικό υλικό το οποίο αποτέλεσε αντικείμενο εκτίμησης και στο οποίο βασίστηκε για την έκδοση της απόφασης στην υπόθεση  Navalnyy κατά Ρωσίας μπορεί να χρησιμοποιηθεί και στην παρούσα προσφυγή και ότι με βάση αυτό το υλικό στοιχειοθετούνται οι ισχυρισμοί του ότι η επιβολή κατ’ οίκον περιορισμού και των λοιπών περιορισμών σε βάρος του είχαν ως στόχο τον περιορισμό των πολιτικών δραστηριοτήτων του. Είχαν τον ίδιο στόχο, ήτοι την καταστολή του πολιτικού πλουραλισμού και είχαν διαφορετικό σκοπό από αυτόν για τον οποίο καθιερώθηκαν κατά την έννοια του άρθρου 18. Κατά συνέπεια, συντελέστηκε παραβίαση της εν λόγω διατάξεως, σε συνδυασμό με το άρθρο 5.

Δίκαιη ικανοποίηση (Άρθρο 41)

Το Δικαστήριο αποφαίνεται ότι η Ρωσία υποχρεούται να καταβάλλει στον προσφεύγοντα το ποσό των 20.000 ευρώ ως αποζημίωση για ηθική βλάβη και το ποσό των 2.665 ευρώ που αντιστοιχεί στα δικαστικά τέλη και λοιπά έξοδα.

Το πλήρες κείμενο της αποφάσεως είναι διαθέσιμο στην αγγλική γλώσσα στην ιστοσελίδα του ΕΔΔΑ (HUDOC)