Λίνος-Αλέξανδρος Σισιλιάνος: Συνέντευξη με τον πρώτο Έλληνα Πρόεδρο του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου Δικαιωμάτων του Ανθρώπου

Μόλις πριν από λίγα εικοσιτετράωρα έγινε γνωστό ότι ο Kαθηγητής Διεθνούς Δικαίου και Δικαστής του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (ΕΔΔΑ), Αλέξανδρος-Λίνος Σισιλιάνος, έγινε ο πρώτος Έλληνας που εκλέγεται στη θέση του Προέδρου του Δικαστηρίου.

Ο νέος Πρόεδρος του ΕΔΔΑ, ο οποίος θα αναλάβει επισήμως τα καθήκοντά του στις 5 Μαΐου, ανταποκρίθηκε στο αίτημά μας για μία συζήτηση σχετικά με επίκαιρα ζητήματα για το νέο του ρόλο, τις προκλήσεις που αντιμετωπίζει το Δικαστήριο, την επίδραση της νομολογίας του Δικαστηρίου στην ελληνική έννομη τάξη, τη σχέση με την Ευρωπαϊκή Ένωση και το Brexit.

*****

Αξιότιμε Κύριε Πρόεδρε,

Καταρχάς θα θέλαμε να σας ευχαριστήσουμε για την πολύ μεγάλη τιμή να μας παραχωρήσετε αυτή τη συνέντευξη και να σας συγχαρούμε θερμότατα για την εκλογή σας στη θέση του Προέδρου του ΕΔΔΑ.

Πρόκειται για μία εξαιρετική διάκριση, η οποία έρχεται να επιστεγάσει τη μακρά πορεία σας στον τομέα του διεθνούς δικαίου και της προστασίας ανθρωπίνων δικαιωμάτων τόσο σε εθνικό, όσο και ευρωπαϊκό και διεθνές επίπεδο, έχοντας διατελέσει, μεταξύ άλλων, Καθηγητής Δημοσίου Διεθνούς Δικαίου στη Νομική Σχολή Αθηνών, Αντιπρόεδρος και Εισηγητής στην Επιτροπή του ΟΗΕ για την εξάλειψη των φυλετικών διακρίσεων, Αντιπρόεδρος Εθνικής Επιτροπής για τα δικαιώματα του ανθρώπου και Αντιπρόεδρος του Διεθνούς Ινστιτούτου Δικαιωμάτων του Ανθρώπου.

- Θεωρείτε ότι η νομολογία του ΕΔΔΑ έχει συμβάλει στη μεταστροφή της νομολογίας τόσο του Αρείου Πάγου όσο και του ΣτΕ προς μία κατεύθυνση πιο “φιλική” προς τα ανθρώπινα δικαιώματα;

Αυτή είναι μία πάρα πολύ σημαντική ερώτηση και η απάντηση είναι ασφαλώς καταφατική.

Θα μπορούσα να δώσω πολύ συγκεκριμένα παραδείγματα ως προς τη νομολογία του Αρείου Πάγου, όπως για παράδειγμα στα θέματα απαλλοτριώσεων. Με μία σειρά αποφάσεων του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου Δικαιωμάτων του Ανθρώπου, σταδιακά μετεξελίχθηκε η νομολογία του Αρείου Πάγου στα θέματα αυτά, ούτως ώστε η όλη διαδικασία να απλουστευθεί, να γίνει πιο αποτελεσματική και πιο φιλική για τον πολίτη.

Ένα άλλο πολύ σημαντικό παράδειγμα είναι αυτό του λεγόμενου “υπερβολικού φορμαλισμού” του Αρείου Πάγου, ζήτημα το οποίο διευθετήθηκε με ένα πρακτικό της Διοικητικής Ολομέλειας του Αρείου Πάγου.

Σημαντικά παραδείγματα υπάρχουν όμως και σε σχέση με το Συμβούλιο της Επικρατείας. Μεταξύ των πιο πρόσφατων θα ανέφερα την εφαρμογή της αρχής ne bis in idem, σε συνέχεια της απόφασης στην υπόθεση Καπετάνιος του ΕΔΔΑ (Απόφαση της 30ης Απριλίου 2015, Υπόθεση Καπετάνιος κλπ. κατά Ελλάδος, Προσφυγές αριθ. 3453/12, 42941/12 και 9028/13).

Πέραν του ΣτΕ και του Αρείου Πάγου, και το Ελεγκτικό Συνέδριο έχει ακολουθήσει σε πολλές περιπτώσεις τη νομολογία του ΕΔΔΑ.

- Ποιος είναι κατά την άποψή σας ο ρόλος της νομολογίας του ΕΔΔΑ στη διαμόρφωση προοδευτικών νομοθετικών προτάσεων από τον Έλληνα νομοθέτη;

Βεβαίως, πλην της νομολογίας των ελληνικών δικαστηρίων, έχουμε δει πολύ σημαντικές νομοθετικές τομές, οι οποίες βασίστηκαν στη νομολογία του ΕΔΔΑ.

Τέτοια παραδείγματα αποτελούν, αφενός, η επέκταση του συμφώνου συμβίωσης στα ομόφυλα ζευγάρια σε συνέχεια της απόφασης του Τμήματος Ευρείας Συνθέσεως στην υπόθεση Βαλλιανάτος (Απόφαση της 7ης Νοεμβρίου 2013, Υπόθεση Βαλλιανάτος κλπ. κατά Ελλάδος, Προσφυγές αριθ. 29381/09 και 32684/09) και, αφετέρου, πιο πρόσφατα η νομοθετική παρέμβαση ενόσω ήταν εκκρεμής ενώπιον του Τμήματος Ευρείας Συνθέσεως του Δικαστηρίου η υπόθεση Μόλα Σαλί κατά Ελλάδος (Απόφαση της 19ης Δεκεμβρίου 2018, Υπόθεση Μόλα Σαλί κατά Ελλάδος, Προσφυγή αριθ. 20452/14) η οποία αφορούσε την υποχρεωτική εφαρμογή της Σαρία στα μέλη της μουσουλμανικής μειονότητας της Θράκης, με στόχο να δημιουργηθεί ένα πλαίσιο φιλικό στον πολίτη και συμβατό με την απόφαση που εκδόθηκε ομόφωνα.

Τέλος, αξίζει να σημειωθεί ότι έχει λάβει χώρα μία σειρά από παρεμβάσεις σε επίπεδο ελληνικού Συντάγματος, ήδη με την Αναθεώρηση του 2001, οπότε διάφορα άρθρα του Συντάγματος προσαρμόστηκαν στη νομολογία του Δικαστηρίου.

Επομένως, εντοπίζονται όχι μόνο νομοθετικές και νομολογιακές εξελίξεις μείζονος σημασίας, αλλά και παρεμβάσεις σε συνταγματικό ακόμα επίπεδο, προκειμένου να συντελεστεί η αναγκαία προσαρμογή στις αποφάσεις του ΕΔΔΑ.

- Ποιές θεωρείτε ότι είναι οι κυριότερες προκλήσεις που αντιμετωπίζει το ΕΔΔΑ; Παρατηρούμε πως όλο και περισσότερα διεθνή δικαστήρια αντιμετωπίζουν μία τάση αμφισβήτησης (λ.χ. η παράλυση του δικαστικού μηχανισμού στον Παγκόσμιο Οργανισμό Εμπορίου) λόγω της αυξανόμενης αμφισβήτησης ενός διεθνούς συστήματος πολυμερών κανόνων (unilateralism against multilateralism) και μίας τάσης για επιστροφή στο παραδοσιακό sovereignty. Το Brexit είναι ένα καλό παράδειγμα αυτής της τάσης. Πιστεύετε ότι το ΕΔΔΑ αντιμετωπίζει παρόμοιες προκλήσεις;

Το ΕΔΔΑ αυτή τη στιγμή καλείται να δώσει απαντήσεις σε μία σειρά από ερωτήματα τα οποία σχετίζονται με διάφορες όψεις της κρίσης στην Ευρώπη. Στην πρόσφατη νομολογία του είχε εκδοθεί σειρά αποφάσεων για την οικονομική κρίση. Εξακολουθεί να έχει, και μάλιστα με εντεινόμενους ρυθμούς, αποφάσεις οι οποίες αφορούν την μεταναστευτική και προσφυγική κρίση. Έχει επίσης υποθέσεις, οι οποίες αφορούν στη θεσμική κρίση σε ορισμένα κράτη και ιδίως ζητήματα που αφορούν την ανεξαρτησία της Δικαιοσύνης. Συγχρόνως, αντιμετωπίζει με πάρα πολλή προσοχή ζητήματα τα οποία αφορούν την - εν ευρεία έννοια - τρομοκρατία, τα αντιτρομοκρατικά μέτρα και οτιδήποτε συνάπτεται προς τρομοκρατικές ενέργειες και τα σχετικά μέτρα τα οποία λαμβάνει ένα κράτος.

Όμως, θα έλεγα ότι ίσως η μεγαλύτερη πρόκληση που έχει να αντιμετωπίσει το Δικαστήριο αυτή τη στιγμή είναι οι διακρατικές προσφυγές που αφορούν ένοπλες συρράξεις, είτε του παρελθόντος είτε και πιο πρόσφατες. Θα ανέφερα τις διακρατικές προσφυγές της Ουκρανίας κατά της Ρωσικής Ομοσπονδίας για το θέμα της Κριμαίας και της Ανατολικής Ουκρανίας, καθώς επίσης και την προσφυγή της Γεωργίας κατά της Ρωσικής Ομοσπονδίας σε σχέση με τα γεγονότα του Αυγούστου του 2008.

Σε ό,τι αφορά το Brexit, δεν βλέπω να επηρεάζει αυτή τη στιγμή ή τουλάχιστον βραχυπρόθεσμα ή μεσοπρόθεσμα το Δικαστήριο. Θα ήθελα μάλιστα να τονίσω ότι υπάρχει δέσμευση της νυν Πρωθυπουργού του Ηνωμένου Βασιλείου ότι η χώρα θα παραμείνει στο σύστημα της Σύμβασης, ενώ παράλληλα διακρίνει το Συμβούλιο της Ευρώπης, που είναι ένας οργανισμός 47 κρατών και του οποίου το ΗΒ αποτελεί ιδρυτικό μέλος, από την Ευρωπαϊκή Ένωση.

Η σχέση του Ηνωμένου Βασιλείου με την Ευρωπαϊκή Ένωση είναι ένα θέμα και η σχέση με το Συμβούλιο της Ευρώπης είναι ένα άλλο.

Το Ηνωμένο Βασίλειο έχει το λεγόμενο “Human Rights Act”, το οποίο έχει ενσωματώσει τις πρόνοιες της Συμβάσεως στην έννομή του τάξη και βάσει αυτού, υποχρεούνται οι Βρετανοί δικαστές να λαμβάνουν υπόψη τους και τη Σύμβαση και τη νομολογία του ΕΔΔΑ. Οι Βρετανοί δικαστές είναι άριστοι γνώστες της νομολογίας του Δικαστηρίου. Ουδόλως διακρίνω τη δεδομένη χρονική στιγμή αλλαγή γραμμής πλεύσης από το Ηνωμένο Βασίλειο ως προς το ζήτημα της προσαρμογής στην ΕΣΔΑ.

Ο ίδιος, μάλιστα, είχα τη δυνατότητα να επισκεφθώ σε ανώτατο (δικαστικό) επίπεδο το ΗΒ πέρυσι, όπου είχα μία πολύ ωραία και παραγωγική συνάντηση με την Πρόεδρο του Supreme Court, Lady Hale. Και από αυτή την πλευρά λάβαμε τη διαβεβαίωση ότι η προσήλωση του ΗΒ στη Σύμβαση είναι απόλυτη.

- Ποιος είναι ο ρόλος του ΕΔΔΑ στα πλαίσια της Ευρωπαϊκής Ένωσης και ιδίως του Χάρτη των Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της Ε.Ε., κατόπιν της Γνωμοδότησης αριθ. 2/13 του ΔΕΕ σχετικά με την προσχώρηση της ΕΕ στην ΕΣΔΑ;

Το ζήτημα της προσχώρησης είναι ζήτημα που αφορά την Ευρωπαϊκή Ένωση. Προς το παρόν, δεν διακρίνω κάποια βούληση προσχώρησης. Βεβαίως, τα πάντα μπορούν να αλλάξουν, καθώς η ίδια η Συνθήκη της Λισσαβόνας προβλέπει ρητά την προσχώρηση (άρθρο 6, παράγραφος 2 της Συνθήκης για την Ευρωπαϊκή Ένωση), αλλά θα επαναλάβω πως απ’ ότι αντιλαμβάνομαι δεν φαίνεται να υπάρχει σχετική βούληση από την πλευρά της ΕΕ στην παρούσα φάση.

Οι δίαυλοι επικοινωνίας μεταξύ ΕΔΔΑ και ΔΕΕ είναι ανοιχτοί και μέχρι στιγμής δεν βλέπω κανένα παράδειγμα όπου θα μπορούσε κανείς να μιλήσει για μία “σύγκρουση νομολογιών”.

Ωστόσο, θα ήθελα να τονίσω τις πολύ συχνές και εγκάρδιες επαφές που υπάρχουν τα τελευταία ιδίως χρόνια μεταξύ του ΕΔΔΑ και του Δικαστηρίου της ΕΕ (ΔΕΕ). Προσωπικά παρευρέθηκα στο Λουξεμβούργο τον Νοέμβριο του έτους 2018, όταν και ηγήθηκα της αντιπροσωπείας του Δικαστηρίου. Έχουμε ήδη προσκαλέσει τον Πρόεδρο του ΔΕΕ, κύριο Koen Lenaerts, να μας επισκεφτεί εντός των επομένων μηνών. Πάντοτε, σε αυτές τις συναντήσεις εργασίας, οι οποίες διαρκούν αρκετές ώρες, βάζουμε κάτω όλα τα ζητήματα στα οποία θα μπορούσε ενδεχομένως να υπάρχει κάποια απόκλιση, προκειμένου να συντονιστούμε απολύτως.

Οι αναφορές τόσο στις διατάξεις της ΕΣΔΑ όσο και τη νομολογία του ΕΔΔΑ εκ μέρους του ΔΕΕ είναι συχνές, όπως και οι αναφορές σε αποφάσεις του ΔΕΕ από το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο. Άρα, οι δίαυλοι επικοινωνίας είναι ανοιχτοί και μέχρι στιγμής δεν βλέπω κανένα παράδειγμα όπου θα μπορούσε κανείς να μιλήσει για μία “σύγκρουση νομολογιών”.

- Ποιες είναι οι προκλήσεις που αντιμετωπίζετε, εν όψει του νέου σας θεσμικού ρόλου ως Πρόεδρος του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου;

Όλα αυτά τα χρόνια το Δικαστήριο έχει καταβάλει πολύ μεγάλη προσπάθεια με στόχο τη βελτίωση των μεθόδων εργασίας του. Ο ίδιος προήδρευσα της Επιτροπής για τις μεθόδους εργασίας του Δικαστηρίου και αρκετές από αυτές τις αποφάσεις έχουν ήδη ληφθεί σε επίπεδο Διοικητικής Ολομέλειας και θα πρέπει να τεθούν σε εφαρμογή. Άρα, το πρώτο μου μέλημα είναι να φροντίσω για τη βελτιστοποίηση των μεθόδων εργασίας του δικαστηρίου, προκειμένου αυτό να καταστεί ακόμα περισσότερο αποτελεσματικό. Η αποτελεσματικότητα του Δικαστηρίου τα τελευταία χρόνια είναι εντυπωσιακή: Όταν ήρθα στο Δικαστήριο υπήρχαν 161.000 εκκρεμείς προσφυγές και αυτή τη στιγμή είναι λιγότερες από 60.000.

H λειτουργία του Δικαστηρίου δεν θα πρέπει να επηρεαστεί διότι είναι στο επίκεντρο του Συστήματος: το Συμβούλιο της Ευρώπης υπάρχει επειδή υπάρχει Δικαστήριο.

Επομένως καταφέραμε να απορροφήσουμε περισσότερες από 100.000 εκκρεμείς προσφυγές, τη στιγμή που ο αριθμός των κατατιθέμενων προσφυγών κάθε χρόνο αυξάνεται. Οι μέθοδοι εργασίας του Δικαστηρίου έχουν βελτιωθεί δραστικά και θα ήθελα να συμβάλλω ακόμα περισσότερο στην ολοκλήρωση αυτής της τεράστιας προσπάθειας του Δικαστηρίου.

Ένα δεύτερο ζήτημα είναι οι προκλήσεις που αφορούν στον προϋπολογισμό του Δικαστηρίου. Το Συμβούλιο της Ευρώπης (ΣτΕ) βρίσκεται σε μία δύσκολη οικονομική κατάσταση. Η εκτίμησή μου είναι ότι η λειτουργία του Δικαστηρίου δεν θα πρέπει να επηρεαστεί, και αυτή τη στιγμή δεν έχει θιγεί καθόλου ή ελάχιστα, διότι είναι στο επίκεντρο του Συστήματος: το Συμβούλιο της Ευρώπης υπάρχει επειδή υπάρχει Δικαστήριο.

Κατά συνέπεια, το Δικαστήριο πρέπει να μείνει έξω από όλα αυτά τα οικονομικά ζητήματα, για να μπορέσει να επιτελέσει το ρόλο του αποτελεσματικά.

Και βεβαίως, οι άλλες προκλήσεις που ανέφερα προηγουμένως ισχύουν και ως προς τον ίδιο τον Πρόεδρο του Δικαστηρίου: Έχει να δικάσει δύσκολες υποθέσεις ιδιαιτέρως στην Ολομέλεια, συνεπώς οι προαναφερθείσες προκλήσεις αντανακλώνται και στον ίδιο τον Πρόεδρο.

- Κύριε Πρόεδρε, σας ευχαριστούμε και πάλι για τον χρόνο που μας αφιερώσατε και τις αναλυτικές απαντήσεις σας. Σας ευχόμαστε μία δημιουργική και παραγωγική θητεία στην θέση του Προέδρου του ΕΔΔΑ.