Η ευρωπαϊκή νομολογιακή αντιμετώπιση κάθε μορφής διακρίσεως

Επιμέλεια: Κυριάκος Γατουρτζίδης, Φοιτητής Νομικής Σχολής Δ.Π.Θ.

Αντί εισαγωγής

Είτε σε εθνικό, είτε σε διακρατικό είτε σε υπερεθνικό επίπεδο ένα πλήρες νομοθετικό σύστημα έχει θεσπισθεί για να καταπολεμηθεί κάθε μορφή διάκρισης. Αυτό θα αναδειχθεί παρακάτω με νομολογιακή τεκμηρίωση και δη από αποφάσεις του ΕΔΔΑ. Μακάρι κάποτε να εξαλειφθούν ως φαινόμενο οι διακρίσεις έτσι που όσες διατάξεις τις καταδικάζουν να αποτελούν μετά από χρόνια σημειολογικού και ιστορικού περιεχομένου διατάξεις, τότε που η ισότητα θα είναι κάτι το αυτονόητο, διότι “Sol omnibus lucet”.

Είδη Διακρίσεων

Η διάκριση εν όλω συνίσταται στην ανόμοια μεταχείριση ομοίων καταστάσεων αλλά και την όμοια ανομοίων (ΕΔΔΑ, Hoogendijk κατά Κάτω Χωρών). Επιμερίζοντας την έννοια, πρώτη εμφανίζεται η «άμεση διάκριση». Η τελευταία έγκειται στη δυσμενή μεταχείριση ανθρώπου, συγκριτικά με αυτή που θα ελάμβανε οποιοδήποτε άλλο πρόσωπο, λόγω ιδιαίτερων -προστατευομένων- χαρακτηριστικών του. Τα χαρακτηριστικά αυτά θα πρέπει να φέρονται ως κοινώς «αναγνωρίσιμα» (ΕΔΔΑ, Carson και λοιποί κατά Ηνωμένου Βασιλείου).

Έτσι, η μη χορήγηση εξειδικευμένης κοινωνικής ασφάλισης για γεωργούς σε Πολωνό γεωργό που εργάζεται μόνιμα στη Γαλλία, συνιστά άμεση διάκριση, λόγω αναιτιολόγητης δυσμενούς μεταχείρισης (ΕΔΔΑ, Luczak κατά Πολωνίας). Αντίθετα, η απέλαση Μαροκινού εγκληματία από το Βέλγιο τη στιγμή που κάτι τέτοιο δεν προβλέπεται για τους Βέλγους, δε συνιστά άμεση διάκριση επειδή οι καταστάσεις απάδουν δεδομένου ότι οι τελευταίοι προστατεύονται από την ελεύθερη κυκλοφορία στην ΕΕ (ΕΔΔΑ, Moustaquim κατά Βελγίου). Σε τέτοιες περιπτώσεις ανευρίσκεται ένα «μέτρο σύγκρισης» προκειμένου να κριθεί κατά πόσον παραβιάσθη η ΕΣΔΑ· άλλοτε περιστατικά όπως διάκριση λόγω εγκυμοσύνης θεωρούνται eo ipso και άνευ ετέρου παράνομα (ΔΕΚ, Dekker κατά Stichting VJV).

Σε κάθε περίπτωση οφείλει να απαντάται μια αιτιώδης συνάφεια μεταξύ του χαρακτηριστικού και της διάκρισης. Έτσι, αδικαιολόγητη απόλυση υπαλλήλου άνδρα που άλλαξε το φύλο του, ως γεγονός καθαυτό, σε σχέση με τους υπολοίπους άνδρες υπαλλήλους, συνυφαίνεται αιτιωδώς με την απόλυση αυτή, και συνιστά άμεση διάκριση (ΔΕΚ, P. κατά S. και Cornwall County Council).

Στις έμμεσες διακρίσεις, που καθίστανται αντιληπτές δυσκολότερα, το παράνομο οφείλεται μάλλον στον διαφορετικό αντίκτυπο που έχει μια πανομοιότυπη μεταχείριση ανθρώπων με διαφορετικά χαρακτηριστικά. Απαιτείται, δηλαδή, ένας «ουδέτερος» κανόνας ο οποίος εφαρμοζόμενος δημιουργεί διακρίσεις· κάπως έτσι, tests στα οποία υποβάλλονταν μαθητές στην Τσεχία, προκειμένου να διαπιστωθεί αν η φοίτησή τους θα ακολουθήσει το σύνηθες εκπαιδευτικό πρόγραμμα ή αν χρειάζονται ειδικά σχολεία, όντας προσανατολισμένα στον μέσο Τσέχο μαθητή είχαν ως συνέπεια το 90% των Ρομά μαθητών να τίθενται διακριτικά εκτός του προκαθορισμένου εκπαιδευτικού συστήματος (ΕΔΔΑ, D.H. και λοιποί κατά Τσεχικής Δημοκρατίας).

Παρενόχληση

Οποιαδήποτε ανεπιθύμητη συμπεριφορά κατά ανθρώπου λόγω ιδιαίτερων χαρακτηριστικών του συνεπεία της οποίας προσβάλλεται η αξιοπρέπεια του ανθρώπου αυτού δημιουργούντος ενός καθόλα εχθρικού ή/και ταπεινωτικού κλίματος λογίζεται δίχως άλλο, διάκριση με τη μορφή παρενόχλησης. Διάκριση, έτσι, και δη άμεση, αποτέλεσε η άρνηση πώλησης κουταβιού αφότου ο πωλητής πληροφορήθηκε για το χαρακτηριστικό αυτό του ενδιαφερομένου αγοραστή (Σουηδικό Εφετείο Svea, T-3562-06, 11/2/2008).

Με τον ίδιο τρόπο αντιμετωπίζεται και η προτροπή προς παρενόχληση (Περιφερειακό Δικαστήριο Σόφιας, 2860/2006, 21/7/2006). Σε συνδυασμό, μάλιστα, με το ΕΣΔΑ ά. 14 δύνανται -και είθισται- να εμπλέκονται επικουρικά και έτερα άρθρα, όπως το ΕΣΔΑ α. 3 κατά των βασανιστηρίων, το α. 8 περί την ιδιωτική και οικογενειακή ζωή ή το ά. 11 για το δικαίωμα του συνέρχεσθαι. Επομένως, μη χορήγηση άδειας για πραγματοποίηση πορείας με θέμα την ευαισθητοποίηση σχετικά με τις διακρίσεις λόγω γενετήσιου προσανατολισμού εξαιτίας εν τοις πράγμασιν ομοφοβικών δηλώσεων του εκεί δημάχρου κρίθηκε παράνομη (ΕΔΔΑ, Bączkowski και λοιποί κατά Πολωνίας).

Το κράτος με την σειρά του οφείλει να υποβάλλεται σε ορισμένες «εύλογες προσαρμογές» προκειμένου άτομα με ιδιαίτερα χαρακτηριστικά, όπως τα ΑμεΑ, να έχουν ίσες ευκαιρίες με κάθε άλλον πολίτη, λαμβανομένου υπ’ όψιν του δικαιώματος στην προσβασιμότητα· γι’ αυτό μη πρόσληψη Γάλλου αναπήρου από το δημόσιο με τη δικαιολογία ότι θα απαιτούντο δαπάνη για την ακώλυτη εργασία του αποφεύξιμη αν επελέγετο άλλος για την θέση, δεν έγινε αποδεκτή από τα Δικαστήρια (Διοικητικό Δικαστήριο Rouen, Boutheiller κατά Ministère de l’éducation, 0500526-3, 24/6/2008).

Εν ολίγοις, τα κράτη πρέπει, εκτός των άλλων, να λαμβάνουν θετικά μέτρα κατά κάθε μορφής διάκρισης. Στο πλαίσιο αυτό δικαιολογούνται μέτρα που εισάγουν -φαινομενικά- διάκριση, εφόσον σκοπούν στην καταπολέμησή της, τότε επιτρέπονται· έτσι είναι θετική η λήψη ευνοϊκών μέτρων στον χώρο εργασίας υπέρ των κατά τα άλλα υφισταμένων διακρίσεις γυναικών αν τα μέτρα αυτά δεν είναι δυσανάλογα του σκοπού τους (ΔΕΚ, Kalanke κατά Freie Hansestadt Bremen). Πλέον, το ΔΕΕ είναι πιο επιφυλακτικό στην αποδοχή των αμέσως παραπάνω θέσεων ΔΕΚ, Abrahamsson και Leif Anderson κατά Elisabet Fogelqvist). Τόσο το ενωσιακό δίκαιο όσο και η ΕΣΔΑ προβλέπουν ένα γενικό κριτήριο αντικειμενικής αιτιολόγησης των όποιων έμμεσων διακρίσεων. Αυτές μπορεί να δικαιολογηθούν όταν επιδιώκεται θεμιτός σκοπός και όταν τα μέσα που χρησιμοποιούνται για την επίτευξη του αυτού σκοπού είναι πρόσφορα και αναγκαία.

Πεδίο εφαρμογής

Η ΕΣΔΑ προστατεύει όσους εμπίπτουν τόσο στη δικαιοδοσία των συμβαλλομένων στη σύμβαση κρατών μερών, ανεξαρτήτως του αν πρόκειται για πολίτη τους ή όχι, όσο και σε εδάφη που ελέγχονται ουσιαστικά από συμβαλλόμενο μέρος, σαν τα κατεχόμενα (ΕΔΔΑ, Λοϊζίδου κατά Τουρκίας). Αντίθετα τις ευρωπαϊκές οδηγίες και κάθε ενωσιακό μέτρο επικαλούνται κατά κανόνα μόνο οι ευρωπαίοι πολίτες κατά κρατών της ΕΕ.

Όπως προειπώθηκε το ΕΣΔΑ α. 14 για την καταπολέμηση των διακρίσεων πάντοτε επικαλείται συνδυαστικά με ένα έστω δικαίωμα της ίδιας σύμβασης. Ενδεικτικά το ΕΣΔΑ α. 6 για πρόσβαση στη δικαιοσύνη ήταν αυτό που συνδυάστηκε με το ά. 14 για να κριθεί παράνομη η μη χορήγηση, σε γυναίκα, οικονομικής στήριξης από το Βελγικό κράτος προκειμένου να ασκήσει αγωγή σε εθνικά δικαστήρια, με την πρόφαση ότι δεν ήταν Βελγίδα (ΕΔΔΑ, Anakomba Yula κατά Βελγίου).

Χαρακτηριστικά που προστατεύονται

«Προστατευόμενα χαρακτηριστικά» νοούνται εκείνα τα οποία δεν πρέπει να θεωρούνται σχετικά με κάθε πιθανή διαφορετική μεταχείριση ανθρώπων ή ακόμα και την απόλαυση ορισμένου πλεονεκτήματος μερικών.

Το φύλο (ΔΕΚ, Defrenne κατά Sabena), ο γενετήσιος προσανατολισμός (ΕΔΔΑ, E.B. κατά Γαλλίας), η αναπηρία (ΕΔΔΑ, Glor κατά Ελβετίας), η ηλικία (ΕΔΔΑ, Schwizgebel κατά Ελβετίας), η φυλή ή/και η εθνοτική προέλευση ή/και το χρώμα ή/και ιδιότητα μέλους εθνικής μειονότητας (ΕΔΔΑ, Sejdić και Finci κατά Βοσνίας και Ερζεγοβίνης), η ιθαγένεια ή/και η εθνική προέλευση (ΔΕΚ, Chen κατά Secretary of State for the Home Department), η θρησκεία ή/και οι θρησκευτικές πεποιθήσεις (ΕΔΔΑ, Alujer Fernández και Caballero García), η γλώσσα (ΕΔΔΑ, Case “relating to certain aspects of laws on the use of languages in education in Belgium” κατά Βελγίου), η κοινωνική προέλευση, γέννηση και περιουσία (ΕΔΔΑ, Chassagnou και λοιποί κατά Γαλλίας), οι πολιτικές ή άλλες πεποιθήσεις (ΕΔΔΑ, Steel και Morris κατά Ηνωμένου Βασιλείου) καθώς και «άλλες καταστάσεις», όλα και δυνάμει της τελευταίας περίπτωσης ακόμα και όσα θα προκύψουν στο μέλλον, προστατεύονται πλήρως, νομικά.

Συμπέρασμα

Η πλούσια νομολογία για ζητήματα κατά των διακρίσεων πρέπει να χαροποιεί κανέναν όσο και να τον προβληματίζει, διότι σημαίνει πως ενώ έχουν θεσπισθεί οι κατάλληλες διέξοδοι ώστε κάθε μορφή διάκρισης να ελέγχεται από τα δικαστήρια κάθε έννομης τάξης, οι διακρίσεις ως φαινόμενο ακόμα συνιστούν τι το επίκαιρο.

Πηγές

Π. Νάσκου-Περράκη, Δικαιώματα του Ανθρώπου, Παγκόσμια και Περιφερειακή Προστασία, 2019, Σάκκουλας ΑΕ

Περράκης Ε. Στέλιος, Διαστάσεις της Διεθνούς Προστασίας των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου, Προς ένα Jus Universalis, 2013, Σιδέρη Ι.

Σ. Ν. Κτιστάκη: Η Απαγόρευση των διακρίσεων στην απόληψη κοινωνικών παροχών, Σκέψεις με αφορμή πρόσφατη νομολογία του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου, 2009, Νομικό Βήμα