Ευρωπαϊκή Επιτροπή: Έκθεση του 2023 για το κράτος δικαίου - Τι αναφέρεται για την Ελλάδα

Δημοσιεύθηκε η τέταρτη ετήσια έκθεση της  Ευρωπαϊκής Επιτροπής της για το κράτος δικαίου, η οποία καλύπτει τους εξής πυλώνες: εθνικά συστήματα δικαιοσύνης, πλαίσια για την καταπολέμηση της διαφθοράς, πολυφωνία των μέσων ενημέρωσης και άλλοι θεσμικοί έλεγχοι και ισορροπίες.

Η έκθεση περιλαμβάνει μια ανακοίνωση, όπου εξετάζεται η κατάσταση στην ΕΕ συνολικά, καθώς και 27 κεφάλαια ανά χώρα, τα οποία εξετάζουν τις σημαντικές εξελίξεις σε κάθε κράτος μέλος από τον Ιούλιο του 2022. Περιλαμβάνει, επίσης, αξιολόγηση των συστάσεων του περασμένου έτους και παρέχει εκ νέου ειδικές συστάσεις στα κράτη μέλη. Επισημαίνεται ότι  το 65 % των συστάσεων του περασμένου έτους έχουν ληφθεί, πλήρως ή εν μέρει, υπόψη.

Πιο αναλυτικά, η έκθεση του 2023 καταλήγει στα κάτωθι βασικά πορίσματα και συστάσεις.

Μεταρρυθμίσεις στον τομέα της δικαιοσύνης

Οι μεταρρυθμίσεις στον τομέα της δικαιοσύνης παρέμειναν ψηλά στην πολιτική ατζέντα κατά το τελευταίο έτος, καθώς πολλά κράτη μέλη έδωσαν συνέχεια στις συστάσεις του 2022 και εφαρμόζουν τις μεταρρυθμίσεις που συμφωνήθηκαν στο πλαίσιο του ΜΑΑ.

Πολλά κράτη μέλη έχουν σημειώσει περαιτέρω πρόοδο ή έχουν ολοκληρώσει σημαντικές μεταρρυθμίσεις για την ενίσχυση της ανεξαρτησίας της δικαιοσύνης, όπως νομοθετικές προσπάθειες για την ενίσχυση της ανεξαρτησίας και της αποτελεσματικότητας των δικαστικών συμβουλίων, τη βελτίωση των διαδικασιών διορισμού των δικαστών και της λειτουργίας των ανώτατων δικαστηρίων τους, ή προετοιμάζουν μέτρα για την ενίσχυση της αυτονομίας των εισαγγελικών αρχών.

Τα κράτη μέλη θέσπισαν επίσης μέτρα που αποσκοπούν στη βελτίωση της αποδοτικότητας και της ποιότητας της δικαιοσύνης, καθώς και στη διευκόλυνση της πρόσβασης στη δικαιοσύνη. Τα κράτη μέλη επένδυσαν περαιτέρω στα οικεία συστήματα απονομής δικαιοσύνης, αν και σε ορισμένα κράτη μέλη οι αποδοχές των δικαστών και των εισαγγελέων αποτελούν πηγή ανησυχίας, με αποτέλεσμα η πρόσληψη ειδικευμένου δικαστικού προσωπικού να αποτελεί πρόκληση. Ταυτόχρονα, εξακολουθούν να υπάρχουν διαρθρωτικές ανησυχίες σε ορισμένα κράτη μέλη όσον αφορά την ανεξαρτησία της δικαιοσύνης.

Όσον αφορά τις συστάσεις του 2023 σχετικά με τη δικαιοσύνη, αντιμετωπίζουν προκλήσεις όπως η ανάγκη για διασφαλίσεις στις διαδικασίες διορισμού των δικαστών, η σύνθεση των δικαστικών συμβουλίων, η αυτονομία των εισαγγελικών αρχών ή η ανάγκη παροχής επαρκών πόρων για το δικαστικό σώμα, συμπεριλαμβανομένων των μισθών των δικαστών και των εισαγγελέων.

Πλαίσια για την καταπολέμηση της διαφθοράς

Η διαφθορά εξακολουθεί να αποτελεί σοβαρή πηγή ανησυχίας τόσο για τους πολίτες όσο και για τις επιχειρήσεις της ΕΕ. Το ειδικό Ευρωβαρόμετρο του 2023 σχετικά με τη στάση των πολιτών απέναντι στη διαφθορά στην ΕΕ δείχνει, για παράδειγμα, ότι η αυξανόμενη πλειονότητα των πολιτών (70 %) και των επιχειρήσεων (65 %), σύμφωνα με το έκτακτο Ευρωβαρόμετρο σχετικά με τη στάση των επιχειρήσεων απέναντι στην διαφθορά στην ΕΕ, πιστεύουν ότι η διαφθορά είναι ευρέως διαδεδομένη στη χώρα τους.  Οι Ευρωπαίοι είναι όλο και πιο επιφυλακτικοί όσον αφορά τις εθνικές προσπάθειες για την αντιμετώπιση της διαφθοράς, καθώς περίπου το 67 % θεωρεί ότι οι υποθέσεις διαφθοράς υψηλού επιπέδου δεν διώκονται επαρκώς.

Ορισμένα κράτη μέλη έχουν λάβει μέτρα, σύμφωνα με τις συστάσεις της έκθεσης του 2022 για το κράτος δικαίου σχετικά με την καταπολέμηση της διαφθοράς. Αρκετά κράτη μέλη έχουν προωθήσει μεταρρυθμίσεις του ποινικού δικαίου για την ενίσχυση της καταπολέμησης της διαφθοράς. Ορισμένα κράτη μέλη εξακολούθησαν να αξιοποιούν τις επιδόσεις τους όσον αφορά τη διερεύνηση, τη δίωξη και την επιβολή κυρώσεων για υποθέσεις διαφθοράς υψηλού επιπέδου, ενώ άλλα έλαβαν μέτρα για την ενίσχυση της ικανότητας των εισαγγελικών αρχών που είναι αρμόδιες για την καταπολέμηση της διαφθοράς μέσω πρόσθετων πόρων και εξειδίκευσης.

Όσον αφορά την πρόληψη, αρκετά κράτη μέλη επικαιροποίησαν τις υφιστάμενες στρατηγικές και τα σχέδια δράσης για την καταπολέμηση της διαφθοράς, ή βρίσκονται στο στάδιο της αναθεώρησής τους. Άλλα κράτη μέλη έλαβαν μέτρα για την ενίσχυση των πλαισίων ακεραιότητας, όπως κώδικες δεοντολογίας ή κανόνες για την άσκηση πίεσης ή επιρροής από ομάδες συμφερόντων. Οι συστάσεις που εκδόθηκαν φέτος αφορούν την ενίσχυση των προληπτικών πλαισίων, όπως αυτά που διέπουν τους κανόνες για την άσκηση πίεσης ή επιρροής από ομάδες συμφερόντων και τις συγκρούσεις συμφερόντων, καθώς και με τη διασφάλιση της αποτελεσματικής διερεύνησης και δίωξης υποθέσεων διαφθοράς.

Οι δημόσιοι υπάλληλοι υπόκεινται σε υποχρεώσεις δημοσιοποίησης περιουσιακών στοιχείων και συμφερόντων στην πλειονότητα των κρατών μελών, αλλά οι υποχρεώσεις αυτές ποικίλλουν ως προς το πεδίο εφαρμογής, τη διαφάνεια και την προσβασιμότητα των δημοσιοποιούμενων πληροφοριών, καθώς και ως προς το επίπεδο και την αποτελεσματικότητα της επαλήθευσης και της επιβολής. Σε ορισμένα κράτη μέλη, οι έρευνες και οι διώξεις σε υποθέσεις διαφθοράς είναι χρονοβόρες, ενώ εξακολουθεί να μην υπάρχει ένα αξιόπιστο ιστορικό επιδόσεων, ιδίως σε υποθέσεις υψηλού επιπέδου. Για να εξασφαλιστεί μια πιο συνεκτική και αποτελεσματική αντιμετώπιση της διαφθοράς σε ολόκληρη την Ένωση, η Επιτροπή πρότεινε νέα νομοθεσία σε επίπεδο ΕΕ για τη διαφθορά τον Μάιο του 2023.

Ελευθερία και πολυφωνία των μέσων μαζικής επικοινωνίας

Αρκετά κράτη μέλη έχουν εγκρίνει, ενισχύσει ή συζητούν μέτρα για τη βελτίωση της ασφάλειας και των συνθηκών εργασίας των δημοσιογράφων, με βάση επίσης πρόσφατες πρωτοβουλίες της Επιτροπής, όπως η σύσταση σχετικά με τη διασφάλιση της προστασίας, της ασφάλειας και της ενίσχυσης της θέσης των δημοσιογράφων και η σύσταση σχετικά με την προστασία των δημοσιογράφων και των υπερασπιστών των ανθρωπίνων δικαιωμάτων από προδήλως αβάσιμες ή καταχρηστικές δικαστικές διαδικασίες προς αποθάρρυνση της συμμετοχής του κοινού. Μετά την τελευταία έκθεση, ορισμένα κράτη μέλη θέσπισαν νομοθεσία για την αύξηση της διαφάνειας όσον αφορά την ιδιοκτησία των μέσων μαζικής επικοινωνίας και ενίσχυσαν τις διατάξεις για την ενδυνάμωση της ανεξαρτησίας ή την επέκταση των αρμοδιοτήτων των ρυθμιστικών αρχών των μέσων μαζικής επικοινωνίας.

Εξακολουθούν να υπάρχουν διάφορες ανησυχίες σχετικά με την έλλειψη διαφάνειας στην κατανομή της κρατικής διαφήμισης, τη σύγκρουση συμφερόντων και την πρόσβαση σε δημόσια έγγραφα· αυτά είναι ορισμένα από τα σημαντικά ζητήματα που επισημαίνονται στην έκθεση και τα οποία χρήζουν ιδιαίτερης προσοχής. Ενώ ορισμένα κράτη μέλη έχουν δρομολογήσει μεταρρυθμίσεις για την ενίσχυση της ανεξαρτησίας των δημόσιων ραδιοτηλεοπτικών φορέων τους, σε αρκετά άλλα οι σχετικές προκλήσεις παραμένουν ανεπίλυτες. 

Τα πορίσματα της έκθεσης σχετικά με την ελευθερία των μέσων βασίζονται σε διάφορες πηγές, συμπεριλαμβανομένων του Παρατηρητηρίου για την πολυφωνία στα μέσα μαζικής επικοινωνίας (ΜΡΜ 2023), της πλατφόρμας του Συμβουλίου της Ευρώπης για την προώθηση της προστασίας της δημοσιογραφίας και της ασφάλειας των δημοσιογράφων, και της πλατφόρμας για τη χαρτογράφηση της ελευθερίας των μέσων μαζικής επικοινωνίας. 

Η Επιτροπή εξέδωσε εκ νέου σειρά συστάσεων που καλύπτουν, μεταξύ άλλων, τη διαφανή και δίκαιη κατανομή της κρατικής διαφήμισης, την ανεξάρτητη διακυβέρνηση των δημόσιων μέσων μαζικής επικοινωνίας και μέτρα για τη βελτίωση της ασφάλειας των δημοσιογράφων, καθώς και το δικαίωμα πρόσβασης σε δημόσια έγγραφα. Τον Σεπτέμβριο του 2022 η Επιτροπή πρότεινε την πράξη για την ελευθερία των μέσων ενημέρωσης, η οποία βρίσκεται επί του παρόντος υπό διαπραγμάτευση, με στόχο τον καθορισμό διασφαλίσεων σε επίπεδο ΕΕ για την προστασία της πολυφωνίας των μέσων ενημέρωσης και της συντακτικής ανεξαρτησίας.

Θεσμικοί έλεγχοι και ισορροπίες

Τα κράτη μέλη συνέχισαν να βελτιώνουν την ποιότητα των νομοθετικών διαδικασιών τους και να εμπλέκουν τα ενδιαφερόμενα μέρη σε αυτές τις διαδικασίες — τάση που επισημάνθηκε στις προηγούμενες εκθέσεις για το κράτος δικαίου. Τα συνταγματικά δικαστήρια εξακολουθούν να διαδραματίζουν καίριο ρόλο στο σύστημα ελέγχων και ισορροπιών, ενώ έχουν λάβει και σημαντικές αποφάσεις σχετικά με την οργάνωση των εθνικών συστημάτων απονομής δικαιοσύνης. Σε ορισμένα κράτη μέλη ενισχύθηκε περαιτέρω το καθεστώς των εθνικών οργανισμών ανθρωπίνων δικαιωμάτων, των διαμεσολαβητών και άλλων ανεξάρτητων αρχών. Στην πλειονότητα των κρατών μελών υπάρχει ευνοϊκό και υποστηρικτικό περιβάλλον για την κοινωνία των πολιτών, με ορισμένα από αυτά να λαμβάνουν μέτρα για περαιτέρω στήριξη.

Ωστόσο, σε ορισμένα κράτη μέλη είτε δεν υπάρχει ακόμη επίσημο πλαίσιο για τη διαβούλευση με τα ενδιαφερόμενα μέρη, είτε αυτό δεν τηρείται επαρκώς στην πράξη, ενώ οι οργανώσεις της κοινωνίας των πολιτών και οι υπερασπιστές των ανθρωπίνων δικαιωμάτων εξακολουθούν να αντιμετωπίζουν προκλήσεις όπως ζητήματα χρηματοδότησης και περιορισμούς στον χώρο λειτουργίας τους. Σε διάφορα κράτη μέλη έχουν εκφραστεί ανησυχίες σχετικά με τη συνεχιζόμενη χρήση των εξουσιών έκτακτης ανάγκης.

Η έκθεση περιλαμβάνει και φέτος πληροφορίες σχετικά με την εφαρμογή από τα κράτη μέλη των αποφάσεων του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων. Εξετάζει επίσης περαιτέρω τις αντιδράσεις των συστημάτων ελέγχου και ισορροπιών των κρατών μελών όσον αφορά τη χρήση κατασκοπευτικού λογισμικού.

Για την αντιμετώπιση ορισμένων από αυτές τις προκλήσεις, η Επιτροπή επανέλαβε συστάσεις που παραμένουν εν μέρει ή συνολικά ανεφάρμοστες, και, κατά περίπτωση, εξέδωσε νέες συστάσεις που αφορούν, για παράδειγμα, τη συμμετοχή των ενδιαφερόμενων μερών στη νομοθετική διαδικασία, τη σύσταση και τη λειτουργία των διαπιστευμένων εθνικών οργανισμών για τα ανθρώπινα δικαιώματα και τη διασφάλιση ενός ανοικτού πλαισίου λειτουργίας για την κοινωνία των πολιτών.

Η κατάσταση στην Ελλάδα

Συγκεκριμένα για την Ελλάδα, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή αναφέρει ότι με τη θέσπιση κωδίκων δεοντολογίας για όλους τους δικαστικούς κλάδους καθορίστηκαν σαφή πρότυπα επαγγελματικής συμπεριφοράς και ακεραιότητας για το δικαστικό σώμα. Ωστόσο, δεν έχουν ληφθεί μέτρα ως προς τη συμμετοχή του δικαστικού σώματος στους διορισμούς ανώτατων δικαστικών στην Ελλάδα, σύμφωνα με τα ευρωπαϊκά πρότυπα. Συνεχίζονται οι προσπάθειες για τη βελτίωση της ποιότητας του δικαστικού συστήματος, ιδίως όσον αφορά την ψηφιοποίηση.

Η αναθεώρηση του δικαστικού χάρτη της διοικητικής δικαιοσύνης αποσκοπεί στην εξισορρόπηση της άνισης κατανομής των υποθέσεων και στη μείωση των καθυστερήσεων.

Η σύσταση της δικαστικής αστυνομίας και η πρόσληψη δικαστικών υπαλλήλων αναμένεται να βελτιώσει την απονομή της δικαιοσύνης. Το σύστημα νομικής συνδρομής είναι πλήρες, αν και η αποτελεσματικότητά του θα μπορούσε να τεθεί σε κίνδυνο λόγω καθυστερήσεων στη διευθέτηση των καθυστερούμενων αποζημιώσεων των δικηγόρων. Εξακολουθούν να υπάρχουν σοβαρές προκλήσεις όσον αφορά την αποτελεσματικότητα της δικαιοσύνης, ιδίως τη διάρκεια της δίκης, οι οποίες έχουν αυξηθεί περαιτέρω.

Καταβάλλονται προσπάθειες για την αντιμετώπιση των συσσωρευμένων εκκρεμών υποθέσεων ενώπιον των ανώτατων διοικητικών δικαστηρίων, μεταξύ άλλων με την έγκριση συνοπτικής διαδικασίας για τον χειρισμό συγκεκριμένων ειδών υποθέσεων ενώπιον του Ελεγκτικού Συνεδρίου, η οποία εφαρμόζεται ήδη στην πράξη.

Η υλοποίηση του εθνικού στρατηγικού σχεδίου για την καταπολέμηση της διαφθοράς 2022- 2025 βρίσκεται σε εξέλιξη. Οι δραστηριότητες της Εθνικής Αρχής Διαφάνειας προχωρούν καλά και η συνεργασία της με ιδιωτικούς και δημόσιους φορείς συνεχίζεται. Σε ισχύ τέθηκε νέος νόμος που αποσκοπεί στην αύξηση του αριθμού των δηλώσεων περιουσιακών στοιχείων που ελέγχονται. Η πρόοδος προς την επίτευξη ενός αξιόπιστου ιστορικού επιδόσεων όσον αφορά την άσκηση διώξεων και την έκδοση οριστικών αποφάσεων σε υποθέσεις διαφθοράς είναι σχετικά περιορισμένη.

Εξακολουθούν να λαμβάνονται μέτρα για την ακεραιότητα των δημοσίων υπαλλήλων και συνεχίζονται οι προσπάθειες για τη βελτίωση της ακεραιότητας και της σύγκρουσης συμφερόντων στην αστυνομία.

Κανόνες για τον έλεγχο της άσκησης πίεσης ή επιρροής από ομάδες συμφερόντων (lobbying) βρίσκονται σε ισχύ, ενώ σημειώθηκε αργή πρόοδος ως προς την υλοποίηση ενός αποτελεσματικού μητρώου διαφάνειας. Οι κανόνες για τη χρηματοδότηση των πολιτικών κομμάτων κωδικοποιήθηκαν και στη συνέχεια τροποποιήθηκαν, με μείωση των προστίμων για τα πολιτικά κόμματα. Εκδόθηκε νέος νόμος για την προστασία των πληροφοριοδοτών δημοσίου συμφέροντος που καταγγέλλουν παραβάσεις της νομοθεσίας της ΕΕ. Εκδόθηκαν κατευθυντήριες γραμμές για να διασφαλιστεί ότι η διαδικασία απευθείας ανάθεσης δημόσιων συμβάσεων χρησιμοποιείται μόνο σε εξαιρετικές περιπτώσεις.

Η κυβέρνηση έχει λάβει περαιτέρω μέτρα για την ενίσχυση της διαφάνειας του ιδιοκτησιακού καθεστώτος των μέσων μαζικής επικοινωνίας μέσω νέας νομοθεσίας. Υπάρχουν εγγυήσεις με σκοπό τη διασφάλιση της ανεξαρτησίας των δημοσίων μέσων μαζικής επικοινωνίας, όμως το γεγονός ότι τα μέλη του διοικητικού συμβουλίου της ΕΡΤ διορίζονται από τον υπουργό που είναι αρμόδιος για τα μέσα μαζικής επικοινωνίας εξακολουθεί να προκαλεί ανησυχίες σχετικά με την ουσιαστική ανεξαρτησία τους και την πιθανή πολιτική επιρροή. Έχει δρομολογηθεί νέα διαδικασία για την πρόσληψη νέων μελών προσωπικού της ρυθμιστικής αρχής οπτικοακουστικών μέσων, όμως εξακολουθούν να υπάρχουν προκλήσεις όσον αφορά την επάρκεια των πόρων της. Η δημιουργία ομάδας εργασίας συντονισμού για την προστασία και την ενίσχυση της θέσης των δημοσιογράφων αποτελεί σημαντικό βήμα. Ωστόσο, εξακολουθούν να υπάρχουν ανησυχίες και απαιτούνται πιο συγκεκριμένα βήματα για τη βελτίωση του εργασιακού περιβάλλοντος των δημοσιογράφων, μεταξύ άλλων όσον αφορά τις καταχρηστικές αγωγές εις βάρος δημοσιογράφων και την ασφάλειά τους.

Παρά τις προσπάθειες βελτίωσης της ποιότητας της νομοθετικής διαδικασίας στην πράξη, εξακολουθούν να υπάρχουν προκλήσεις. Αν και τα νομοσχέδια υποβάλλονται με συνέπεια σε δημόσια διαβούλευση και οι εκθέσεις παρακολούθησης λαμβάνουν υπόψη τα σχόλια που υποβάλλονται, εξακολουθούν να υφίστανται ανησυχίες σχετικά με την έλλειψη αποτελεσματικής και έγκαιρης διαβούλευσης με τα ενδιαφερόμενα μέρη. Οι οργανώσεις της κοινωνίας των πολιτών επικρίνουν την πρακτική ψήφισης πολυνομοσχεδίων και υποβολής τροπολογιών της τελευταίας στιγμής. Οι ανεξάρτητες αρχές διαδραματίζουν ενεργό ρόλο στο σύστημα ελέγχων και ισορροπιών. Έχει σημειωθεί ένα αρχικό βήμα προς την τροποποίηση του ρυθμιστικού πλαισίου που διέπει τις απαιτήσεις εγγραφής των οργανώσεων της κοινωνίας των πολιτών σε μητρώα. Η κατάσταση της κοινωνίας των πολιτών εγείρει ανησυχίες, ιδίως όσον αφορά τις οργανώσεις της κοινωνίας των πολιτών που δραστηριοποιούνται σε συγκεκριμένους τομείς.

Δείτε αναλυτικά την έκθεση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής εδώ.