Το Δίκαιο και η εξάρτηση από τα social media

Το Δίκαιο στο τοπίο της διαρκώς μεταλλασσόμενης ψηφιακής πραγματικότητας των Social Networking Sites (SNSs) τίθεται αντιμέτωπο με ερωτήματα και προκλήσεις, που χρήζουν ιδιαίτερης διεπιστημονικής προσέγγισης. Βασικά εμπόδια σε κάθε σχετικό προβληματισμό συνιστούν η φύση της τεχνολογίας και οι διαδικασίες παγκοσμιοποίησης στην εποχή επέλασης της τεχνητής νοημοσύνης, συνθήκες που συχνά οδηγούν τις προσπάθειες του Δικαίου σε απαντήσεις, οι οποίες αποδεικνύονται λανθασμένες, ανεπαρκείς ή αχρηστεύονται σε σύντομο χρονικό διάστημα.

Οι όροι του εθισμού ή της εξάρτησης ως προς τα social media εγείρουν γόνιμη επιστημονική αντιπαράθεση ενίοτε και ως προς την αποδοχή τους. Γενικώς, παραμένει νεόκοπο επιστημονικό ζήτημα με αρκετά ανεξερεύνητα πεδία ενδιαφέροντος. Στη βιβλιογραφία και σε σχετικές μελέτες αναφέρονται πιο συχνά οι όροι της υπερβολικής χρήσης (excessive use), της προβληματικής χρήσης (problematic use) ή και της δυσλειτουργικής χρήσης. Για την επίσημη αναγνώριση της εξάρτησης από τα social media απαιτείται χρόνια κι εμπεριστατωμένη έρευνα απ’ τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας και την Αμερικανική Ψυχιατρική Ένωση. Στην πράξη συχνά αρκεί η αναβάθμιση του λογισμικού κάποιας πλατφόρμας των SNSs, για να απαξιωθούν τ’ αποτελέσματα μιας έρευνας.

Η εξάρτηση από τα social media θα μπορούσε να οριστεί ως εξειδικευμένη εξάρτηση του διαδικτύου, η οποία περαιτέρω συνίσταται στην παρορμητική, ανεξέλεγκτη και ψυχαναγκαστική υπερχρήση των social media και στην αδυναμία στερήσεως της χρήσης τους. Σχετίζεται με το φαινόμενο «fomo» (fear of missing out), που περιγράφεται ως φόβος «μην χάσει κάτι» ο χρήστης απ’ όσα συμβαίνουν στα ψηφιακά κοινωνικά δίκτυα. Ως διαγνωστικά κριτήρια αναφέρονται η ποσότητα ενεργών λογαριασμών, ο χρόνος χρήσης, ο τρόπος χρήσης, τα συναισθήματα του χρήστη από και κατά τη χρήση, η δυνατότητα διακοπής της παρουσίας κ.ά.

Για την αξιολόγηση τυχόν εξαρτητικής συμπεριφοράς ενός χρήστη των SNSs από τους ειδικούς συχνά αξιοποιείται (υπό μορφή δανειακής αναλογικής εφαρμογής) η «νευροχημεία» της κατάχρησης ουσιών (ψυχοτρόπων, αλκοόλ), του εθισμού στα τυχερά παίγνια αλλά και της εξάρτησης απ’ το διαδίκτυο εν γένει. Εξετάζονται δηλαδή για τον εθισμό στα social media γνωστά βιοψυχοκοινωνικά συμπτώματα, όπως της τροποποίησης διάθεσης (π.χ. απότομες συναισθηματικές αλλαγές ανάλογα με τον χρόνο περιήγησης), της ανοχής (δηλαδή της ανάγκης για ολοένα αυξανόμενη χρήση και ενεργή παρουσία), της απόσυρσης (δηλαδή της εμφάνισης δυσάρεστων ψυχοσωματικών συμπτωμάτων σε περιπτώσεις περιορισμού της χρήσης – «στερητικό σύνδρομο»), των συγκρούσεων (διαπροσωπικές δυσκολίες συνδεόμενες με προσπάθειες αλλαγής εθιστικών συμπεριφορών), της απόκρυψης (δηλαδή της μυστικής χρήσης, συνοδευόμενης συχνά από άρνηση του εθισμού και ψευδείς υποσχέσεις διακοπής της χρήσης ή υποβάθμιση της έκτασης της χρήσης), της υποτροπής (δηλαδή της άμεσης επιστροφής στην εξαρτητική συμπεριφορά μετά από περίοδο αποχής) κ.ά.

Ως προς το Δίκαιο και την εξάρτηση από τα social media, υφίστανται αρκετοί προβληματισμοί. Υπάρχει δυνατότητα νομοθετικής παρέμβασης; Ποιες θα ήταν οι δικαιολογητικές βάσεις για οποιαδήποτε απάντηση στο προηγούμενο ερώτημα; Εφόσον υπάρχει ειδικός νόμος για τα ναρκωτικά και έννομες προβλέψεις για το τζόγο, το αλκοόλ και το διαδίκτυο, θα μπορούσε να υπάρξει έννομο ενδιαφέρον για τον εθισμό στα social media; Οι λόγοι ύπαρξης νομοθετικού ενδιαφέροντος για τις λοιπές εξαρτήσεις θα μπορούσαν να εντοπιστούν στην εξάρτηση από τα social media; Αρκούν τυχόν έμμεσες συνέπειες της εξάρτησης (π.χ. εγκληματικότητα στα SNSs) για να επέμβει το κράτος; Ένας ειδικός νόμος, ο οποίος θα συμπεριελάμβανε την εξάρτηση από τα social media, πού θα έπρεπε να στοχεύσει, στο κυρωτικό ή στο θεραπευτικό πεδίο ή σε αμφότερα; Υπό ποίο πλαίσιο η εν λόγω εξάρτηση μπορεί να θεωρηθεί ως βάση διάπραξης εγκλημάτων; Μπορεί να εκληφθεί μόνο ως μέσο εγκληματικής διάπραξης; Αν εθεωρείτο το μέσο διευκόλυνσης μιας εγκληματικής πράξης, αυτή η συνθήκη είναι ικανοποιητικός λόγος για να επέμβει ο νομοθέτης; Έχει έννομη σημασία το αν η εξάρτηση από τα social media δυνητικά προκαλεί το υπόστρωμα εκδήλωσης παραβατικών συμπεριφορών; Αν ο εθισμός αυτός αναγνωριζόταν επισήμως, ο νομοθέτης θα είχε επαρκείς λόγους να παρέμβει, δεδομένης της μετατροπής του ατόμου-χρήστη σε αντικείμενο εκμετάλλευσης των εταιρειών κοινωνικής δικτύωσης και των εθιστικών μηχανισμών τους; Εάν οι εξαρτησιογόνες υπηρεσίες των ψηφιακών κοινωνικών δικτύων οδηγούν το χρήστη σε ανημπόρια διαχείρισης του εθισμού του «καθ’ ομοίωση» του εξαρτημένου από τα ναρκωτικά, πώς «δικαιολογείται» η μη παρέμβαση του νομοθέτη; Η εξάρτηση από τα SNSs θα μπορούσε να έχει φορολογικό ενδιαφέρον για ένα κράτος; Θα μπορούσαν να υφίστανται εμπόδια - εν είδει συμφεροντολογικής σκοπιμότητας - στη διατήρηση της υπό εξέταση εξάρτησης εκτός κυρωτικών ή θεραπευτικών κανόνων δικαίου;

Μπορεί να υποστηριχθεί η ύπαρξη αιτιώδους συνάφειας μεταξύ της διάπραξης ενός εγκλήματος και της εξάρτησης από τα social media; Ανακύπτουν έννομα αγαθά που χρειάζονται προστασία σε τέτοιες περιπτώσεις; Υπό ποία έννομη βάσανο θα μπορούσε να δικαιολογηθεί τυχόν αστυνόμευση της συμπεριφοράς των χρηστών των social media; Είναι ο νομοθέτης υπεύθυνος να οριοθετήσει την ορθή, την παράνομη, την εθιστική χρήση των SNSs; Εάν γινόταν δεκτό ότι ο εξαρτημένος χρήστης των social media βλάπτει και τους άλλους και τον εαυτό του, εφόσον καταλύεται η δυνατότητα αποβολής της έξης του με δικές του δυνάμεις λόγω των εξαρτησιογόνων μηχανισμών εντός αυτών των δικτύων και συνεπώς συμπροσβάλλεται στον πυρήνα της η ανθρώπινη αξιοπρέπεια, θα δικαιολογούσε αυτό την παρέμβαση του νομοθέτη; Εάν η κρατούσα κοινωνική ηθική θεωρούσε «φυσιολογικό» τον εξαρτημένο χρήστη των SNSs, θα μπορούσε αυτός να αποτελέσει αρνητικό κοινωνικό πρότυπο για το Δίκαιο, ώστε να χρήζει αυτή η συνθήκη έννομης ρύθμισης; Θα μπορούσαν να θεσπιστούν ειδικές υποστάσεις εγκλημάτων εκπορευόμενες από τον εθισμό στα social media; Θα μπορούσε να ποινικοποιηθεί η εν λόγω εξάρτηση και υπό ποίες δικαιολογητικές βάσεις; Θα μπορούσε να ποινικοποιηθεί κάποιο είδος χρήσης των ψηφιακών κοινωνικών δικτύων; Θα μπορούσε να προβλεφθεί η χρήση των social media ως επιβαρυντική περίσταση σε ορισμένα εγκλήματα;

Θα είχε έννομη βάση ένας αυτοτελής ισχυρισμός σχετικά με την ύπαρξη εξάρτησης από τα social media στο πρόσωπο του κατηγορούμενου, προκειμένου να αξιολογηθεί ο δράστης ως ανίκανος ή μειωμένης ικανότητας προς καταλογισμό, κατά τα άρθρα 34, 36 ΠΚ; Θα μπορούσε να θεμελιωθεί η συνδρομή ελαφρυντικής περίστασης στο πρόσωπο του κατηγορουμένου που αποδεικνύεται εξαρτημένος από τα social media, βασιζόμενης είτε στην ελευθερία που παρέχει ο νομοθέτης στο Δικαστήριο να αναγνωρίσει έτερες των περιλαμβανόμενων στο άρθρο 84 ΠΚ ελαφρυντικές περιστάσεις είτε στη θεώρηση της εξάρτησης ως «μη ταπεινού αιτίου» διάπραξης της εγκληματικής συμπεριφοράς; Για να είναι θεμιτή, διυποκειμενικά ελέγξιμη και να μην προσκρούει στην κοινή νομική λογική οποιαδήποτε απόπειρα απάντησης σε τέτοιους προβληματισμούς, χρειάζεται να λαμβάνει υπ’ όψιν τη λειτουργία των ψηφιακών κοινωνικών δικτύων και την έκταση της χρήσης τους. Η άγνοια τούτων ποδηγετεί σε εύκολη υποτίμηση των ανωτέρω προβληματισμών.  

Πριν λίγα χρόνια, στις ΗΠΑ έλαβε χώρα μια απόπειρα νομοθετικής παρέμβασης για την αντιμετώπιση του εθισμού στα social media. Πρόκειται για το νομοσχέδιο με τίτλο «Social Media Addiction Reduction Technology Act» ή «Smart Act» του Ρεπουμπλικάνου Γερουσιαστή Josh Hawley από την Πολιτεία του Missuri, ο οποίος εισήγαγε το εν λόγω νομοσχέδιο στοχεύοντας να «χτυπήσει» τους εξαρτησιογόνους μηχανισμούς των social media και να σταματήσει την κερδοσκοπία των εταιρειών ψηφιακής κοινωνικής δικτύωσης μέσω της πρόκλησης εθιστικών συμπεριφορών στους χρήστες.

Το εν λόγω νομοσχέδιο αναφερόταν στην εκμετάλλευση της φυσιολογίας του εγκεφάλου και της ανθρώπινης ψυχολογίας από τις εταιρείες των social media, προκειμένου να εμποδίζεται η ελεύθερη επιλογή των χρηστών. Πιο συγκεκριμένα, το νομοσχέδιο όριζε ότι σε διάστημα τριών μηνών από την έναρξη ισχύος του θα κηρύσσονταν παράνομες οι πρακτικές της άπειρης κύλισης (infinite scroll), της εξάλειψης των φυσικών σημείων διακοπής (elimination of natural stopping points), της αυτόματης αναπαραγωγής (auto play) και των επιβραβεύσεων σχετικά με την αφοσίωση στην πλατφόρμα (badges and others awards linked to engagement with the platform). Μεταξύ άλλων, όριζε επίσης ότι, εντός έξι μηνών από την έναρξη ισχύος του, η λειτουργία των εταιρειών κοινωνικής δικτύωσης θα κηρυσσόταν παράνομη, αν δεν παρεχόταν μια φιλική στο χρήστη διεπαφή, ως προς τη δυνατότητα ορισμού ενός χρονικού ορίου παραμονής στις πλατφόρμες, τον αυτόματο περιορισμό σε τριάντα λεπτά χρήσης ημερησίως από όλες τις συσκευές πρόσβασης εκτός αν το προσαρμόσει ή απενεργοποιήσει ο χρήστης και με αυτοματοποιημένη επαναφορά της ρύθμισης την πρώτη ημέρα κάθε μήνα, την παροχή ειδοποιήσεων στον χρήστη για τον χρόνο χρήσης και την εμφάνιση αναδυόμενου παραθύρου κάθε τριάντα λεπτά για το συνολικό χρόνο χρήσης. Για τις περιπτώσεις μη συμμόρφωσης ή παραβιάσεων των εταιρειών των SNSs προβλέπονταν κυρώσεις από την Ομοσπονδιακή Επιτροπή Εμπορίου αλλά και δυνητική άσκηση αγωγής από τον Γενικό Εισαγγελέα. Σε ορισμένες άλλες έννομες τάξεις, όπως στου Καναδά, υφίσταται Νομολογία που εμμέσως ή και άμεσα έχει πραγματευτεί την εξάρτηση από τα social media ή τα περιρρέοντα ταύτης ζητήματα επ’ αφορμή των εκδικαζόμενων εγκλημάτων.

Ο υπαρκτικός προορισμός του Δικαίου, ως ανωτάτου κανονιστικού συστήματος της πολιτείας, καθιστά αναγκαίο το διεπιστημονικό διάλογο κατανόησης και προσέγγισης του πραγματευόμενου ζητήματος. Σε περιχαρακωμένα επιστημονικά στεγανά δεν υφίσταται δρόμος αντίληψης της σύγχρονης πραγματικότητας για το Δίκαιο. Η πρόοδος έρχεται από την εξέταση των ζητουμένων. Το αποτέλεσμα της εξέτασής τους είναι διαφορετικό ζήτημα.

https://www.youtube.com/watch?v=AZB36NeHRy4&list=WL&index=16&t=184s

https://ikee.lib.auth.gr/record/320870