Το νομοθετικό πλαίσιο της δωρεάς ωαρίων

Επιμέλεια: Φωτεινή Μπάλα, Αξιωματικός ΕΛ.ΑΣ, Υπ Διδάκτωρ της Νομικής ΔΠΘ

Η δωρεά ωαρίων είναι μία διαδικασία μέσω της οποίας μια γυναίκα δωρίζει τα δικά της ωάρια σε μία άλλη γυναίκα που αδυνατεί να παράγει δικά της υγιή ωάρια. Πρόκειται για μία ελπιδοφόρα διαδικασία που δίνει την ευκαιρία σε ζευγάρια που δυσκολεύονται, να αποκτήσουν τα δικά τους παιδιά.

Η δωρεά ωαρίων μπορεί να γίνει είτε επώνυμα είτε ανώνυμα, ενώ η διαδικασία επιτρέπεται σε αρκετές χώρες του Συμβουλίου της Ευρώπης, με αυστηρούς κανονισμούς και προυποθέσεις και υπό την απαγόρευση της χρήσης ωαρίων για καταναλωτικούς σκοπούς. Η λήπτρια των ωαρίων, πρέπει να έχει ηλικία 18 έως 35 έτη, λαμβάνει αγωγή και ακολουθεί συγκεκριμένη θεραπεία ώστε να συγχρονιστεί ο κύκλος της με τον κύκλο της δότριας. Καθ’ όλη τη διάρκεια της διαδικασίας η δότρια υποβάλλεται σε ιατρικούς και ψυχολογικούς ελέγχους ώστε να διαπιστώνεται αλλά και να εξασφαλίζεται η καλή της υγεία. Εν συνεχεία τα ωάρια που συλλέγονται γονιμοποιούνται σε εργαστήριο και εμφυτεύονται στην μήτρα της λήπτριας.  Αν αναλογιστεί κανείς ότι οι γυναίκες λήπτριες που καταφεύγουν στη διαδικασία αυτή είτε παρουσιάζουν προβλήματα ωοθηκικής λειτουργίας, είτε έχουν ακολουθήσει θεραπείες που επηρέασαν την παραγωγική ικανότητα ωαρίων, είτε τέλος διαγνώσθηκαν γενετικές διαταραχές και προσπαθούν να αποφύγουν την μετάδοση ανωμαλιών στα παιδιά τους, γίνεται αντιληπτή η σπουδαιότητα της διαδικασίας.  

Ήδη με την Οδηγία 2004/23/ΕΚ για ιστούς και κύτταρα, η Ευρωπαϊκή Ένωση επεδίωξε να διασφαλίσει την ποιότητα και την ασφάλεια των ανθρώπινων ιστών και κυττάρων που χρησιμοποιούνται σε θεραπείες εντός της Ένωσης, προβλέποντας έναν μηχανισμό που θα επιτρέψει την συνεκτική προσέγγιση. Με τον τρόπο θέλησε να ενθαρρύνει την προώθηση προγραμμάτων δωρεάς ιστών και κυττάρων με την συνεργασία των κρατών μελών της Ένωσης και την ενσωμάτωση στη δική τους νομοθεσία την διαδικασία της δωρεάς ωαρίων. Διότι σε έρευνες που διενήργησε η Ένωση στις διάφορες ευρωπαϊκές χώρες διαπίστωσε ότι ορισμένα κέντρα δωρεάς ωαρίων εκμεταλλευόμενα την ένδεια γυναικών, υπόσχονταν ορισμένο χρηματικό ποσό ως αντάλλαγμα και κίνητρο για να γίνουν δότριες.

Η πλειοψηφία των κρατών μελών έχει θεσπίσει τις εξής βασικές αρχές που διέπουν την δωρεά ωαρίων:

1. Εμπιστευτικότητα, με την έννοια ότι λαμβάνονται μέτρα που διασφαλίζουν ότι όλα τα δεδομένα που συλλέγονται συμπεριλαμβανομένων και των γενετικών πληροφοριών θα καταστούν ανώνυμα ώστε η λήπτρια και η δότρια να μην αναγνωρίζονται

2. Ανωνυμία, ισχύουν μέτρα που ρυθμίζουν την αποκάλυψη της ταυτότητας της δότριας, δηλαδή η δωρήτρια παραμένει ανώνυμη βάσει νόμου εκτός και αν παραιτηθεί από το δικαίωμα στην ανωνυμία.

3. Απουσία αμοιβής για την δωρεά, για την αποφυγή της εμπορίας οργάνων και ιστών   

Η δωρεά ωαρίων στην Ελλάδα ρυθμίζεται με τον νόμο 3305/2005 με τις τροποποιήσεις που επέφερε ο νόμος 4958/2022, ο οποίος στο άρθρο 1 την εντάσσει στις μεθόδους υποβοηθούμενης αναπαραγωγής, οι οποίες εξασφαλίζουν το σεβασμό της ελευθερίας του ατόμου, το δικαίωμα στην προσωπικότητα και την ικανοποίηση της επιθυμίας για απόκτηση απογόνων. Ενώ λαμβάνονται υπόψη οι αρχές της ιατρικής, της βιολογίας και της βιοηθικής. Τονίζεται ιδιαίτερα δε, ότι θα πρέπει να ληφθεί υπόψη το συμφέρον του παιδιού που θα γεννηθεί.  

Με τον νόμο ρυθμίζεται η συγκατάθεση της δότριας, ενώ όσοι επιθυμούν να συμμετέχουν σε μεθόδους ιατρικά υποβοηθούμενης αναπαραγωγής ενημερώνονται με κάθε λεπτομέρεια από το ιατρικό προσωπικό των μονάδων ιατρικώς υποβοηθούμενης αναπαραγωγής. Λαμβάνονται πληροφορίες για το σύνολο της διαδικασίας, τυχόν εναλλακτικές, τα αναμενόμενα αποτελέσματα και οι πιθανοί κίνδυνοι, αλλά και όλες τις κοινωνικές, νομικές και οικονομικές πτυχές της διαδικασίας. Η παροχή αυτών των πληροφοριών αποτελεί προαπαιτούμενο για την λήψη της γραπτής συγκατάθεσης των ενδιαφερομένων μερών (σύμφωνα με τα άρθρα 1455 ΑΚ και έπειτα). Η Αρμόδια Αρχή (Εθνική Αρχή Ιατρικώς Υποβοηθούμενης Αναπαραγωγής) προσδιορίζει τα δεδομένα που πρέπει να περιλαμβάνονται στα έντυπα πληροφοριών και συγκατάθεσης, τα οποία αφού συμπληρωθούν υποβάλλονται στις Μονάδες Υποβοηθούμενης Αναπαραγωγής και φυλάσσονται στους ιατρικούς φακέλους των δωρητών.

Η διαδικασία εφαρμόζεται σε γυναίκες αναπαραγωγικά ικανές και μέχρι την ηλικία των 54 ετών, ενώ για την ηλικιακή ομάδα 50-54 ετών απαιτείται και άδεια της Αρχής. Κατ’ εξαίρεση η μέθοδοι ιατρικώς υποβοηθούμενης αναπαραγωγής εφαρμόζεται και σε ανήλικες γυναίκες όταν πρόκειται να εξασφαλιστεί η δυνατότητα τεκνοποίησης διότι η ανήλικη λόγω σοβαρού νοσήματος κινδυνεύει από στείρωση.   

Ο αριθμός των γονιμοποιημένων ωαρίων που θα μεταφερθούν στο σώμα της λήπτριας ορίζεται επίσης από τον νόμο και εξαρτάται από την ηλικία της. Ενώ και η διαδικασία και το περιεχόμενο της κρυοσυντήρησης επίσης ρυθμίζονται από τον νόμο.

Η διάθεση ωαρίων με αντάλλαγμα απαγορεύεται. Στην απαγόρευση αυτή δεν περιλαμβάνονται  οι νόμιμες ιατρικές διαδικασίες (π.χ προμήθεια, έλεγχο, επεξεργασία, συντήρηση, αποθήκευση, διανομή, εισαγωγή, εξαγωγή ανθρώπινων ιστών και κυττάρων) που ενεργούνται από ιατρικά κέντρα ιατρικώς υποβοηθούμενης αναπαραγωγής (Μονάδες Ι.Υ.Α και Κέντρα Κρυοσυντήρησης). Τα ιατρικά κέντρα, οι μονάδες Κρυοσυντήρησης και οι Μονάδες Ι.Υ.Α, πρέπει να λάβουν άδεια της Αρχής και της Ευρωπαϊκής Ένωσης ώστε να τους παρέχεται η δυνατότητα λήψης και κρυοσυντήρησης γεννητικού υλικού από Τράπεζα κρυοσυντήρησης για ορισμένο χρονικό διάστημα ανεξάρτητα από την ύπαρξη ληπτών.

Η εισαγωγή και εξαγωγή γονιμοποιημένων ωαρίων και ανθρώπινων κυττάρων, συμπεριλαμβανομένων των βιολογικών συστατικών και τα παράγωγα προϊόντα, είναι δωρεάν μεταξύ της χώρας μας και των υπολοίπων κρατών μελών. Από την άλλη, η διαδικασία εισαγωγής και εξαγωγής από και προς την χώρα μας και τρίτα κράτη επιτρέπεται υπό προϋποθέσεις και με την άδεια της Αρχής. Η Αρμόδια Αρχή θα λάβει υπόψη της την ύπαρξη μηχανισμών ελέγχου, πιστοποιητικά ποιότητας, πρότυπα ασφάλειας και την αρμόδια νομοθεσία της χώρας προέλευσης ή προορισμού των ωαρίων.

Μετά την πάροδο των προθεσμιών που ορίζει ο νόμος (5 έτη), το γενετικό υλικό, γονιμοποιημένα ωάρια και ζυγώτες που δεν χρησιμοποιήθηκαν είτε καταστρέφονται είτε διατίθενται για ερευνητικούς ή θεραπευτικούς σκοπούς. Η δημιουργία νέων γονιμοποιημένων ωαρίων για να χρησιμοποιηθούν σε νέο κύκλο θεραπείας απαγορεύεται αν δεν εξαντληθούν τα υπάρχοντα κρυοσυντηρημένα, εφόσον ο αριθμός τους επαρκεί.

Κατά την επιλογή της δότριας το γεννητικό υλικό της οποίας θα χρησιμοποιηθεί, το προσωπικό των Μονάδων υποβοηθούμενης αναπαραγωγής ελέγχουν μέσω του Ηλεκτρονικού Μητρώου Κωδικοποιημένης Καταγραφής Δοτών/Δοτριών την ενδεχόμενη υπέρβαση του ορίου του γεννητικού υλικού που προσφέρεται προς διάθεση. Ενώ η Αρμόδια Αρχή μπορεί να αναστείλει τη χρήση γεννητικού υλικού της ίδιας δότριας για μικρότερο αριθμό κυήσεων εάν προκύπτει ότι έλαβαν χώρα σε γεωγραφική περιοχή της Ελλάδας με πληθυσμό μικρότερο των 200,000 κατοίκων, θέτοντας έτσι στην ίδια περιοχή μικρότερο όριο γεννήσεων από την ίδια δότρια.   

Η διαδικασία της διακίνησης του ανθρώπινου γεννητικού υλικού, γονιμοποιημένων ωαρίων, βιολογικών συστατικών και παραγόντων τους, πρέπει να γίνεται με τρόπο που να εξασφαλίζεται η ιχνηλασιμότητά τους από τον λήπτη μέχρι τον δότη και αντίστροφα.

Οι επιστημονικές μέθοδοι της ιατρικής διαρκώς εξελίσσονται με την τεχνολογία και την προηγμένη έρευνα, να μας εντυπωσιάζουν και να μας εκπλήσσουν. Η νομικά ελεγχόμενη εφαρμογή αυτών των μεθόδων επιδιώκει να διασφαλίσει ίσους όρους πρόσβασης στην ιατρική, στην προστασία της ζωής και της προσωπικότητας. Η δωρεά ωαρίων παρέχει τη δυνατότητα της μητρότητας σε γυναίκες που αντιμετωπίζουν το πρόβλημα της υπογονιμότητας και την τεκνοποίηση σε ζευγάρια που επιθυμούν να γίνουν γονείς. Τα ηθικά διλήμματα και ο σκεπτικισμός ενδεχομένως να μην εκλείπουν, όμως σε αρκετές περιπτώσεις η δωρεά ωαρίων είναι φέρελπις.

Ενδεικτική βιβλιογραφία:

Report on the Regulation of Reproductive Cell Donation in the European Union, European Commission, Health and Consumer Protection, Directorate-General

N. 3305/2005 «Εφαρμογή της Ιατρικώς Υποβοηθούμενης Αναπαραγωγής», με τις τροποποιήσεις του Ν. 5107/2004