Τεχνητή νοημοσύνη, πνευματική ιδιοκτησία και η Πρόταση Οδηγίας για τα πνευματικά δικαιώματα : Συνέντευξη με την καθηγήτρια Eleonora Rosati

Ζητήματα σχετικά με την πνευματική ιδιοκτησία απασχολούν ανά τακτά χρονικά διαστήματα την επικαιρότητα, ενώ πολύ συχνά συνδυάζονται με την καλπάζουσα εξέλιξη της τεχνολογίας.

Από την τεχνητή νοημοσύνη και το blockchain, μέχρι την μεταρρύθμιση της νομοθεσίας της ΕΕ για τα δικαιώματα των εκδοτών και τη διαδικτυακή πειρατεία, είναι σαφές ότι η πνευματική ιδιοκτησία είναι - μάλλον εκ φύσεως - άρρηκτα συνδεδεμένη με την τεχνολογία.

Επιδιώκοντας να εμβαθύνουμε σε ορισμένα από τα ενδιαφέροντα αυτά ζητήματα, απευθυνθήκαμε σε μία εξαιρετική νομικό με υψηλό βαθμό εξοικείωσης με τις τεχνολογικές εξελίξεις, την Dr. Eleonora Rosati. 

Η Dr. Rosati είναι αναπληρώτρια καθηγήτρια της Νομικής Σχολής του Πανεπιστημίου του Southampton και βασικό μέλος της ομάδας του "The IPKat", ενός από τα πιο δημοφιλή νομικά blogs στον κόσμο, ενώ θα μιλήσει για την Πνευματική Ιδιοκτησία και την τεχνητή Νοημοσύνη στο 2ο συνέδριο της Ένωσης Σηματούχων Εταιρειών.

Τεχνητή νοημοσύνη και πνευματική ιδιοκτησία στην Ευρωπαϊκή Ένωση

Dr. Rosati, η Τεχνητή Νοημοσύνη είναι ένα από τα πιο επίκαιρα θέματα σε πολλούς επιχειρηματικούς και επιστημονικούς τομείς, συμπεριλαμβανομένης της Νομικής και ειδικότερα του δικαίου πνευματικής ιδιοκτησίας. Ξεκινώντας από τα βασικά - εάν υπάρχουν βασικά σε ένα τέτοιο θέμα - θα λέγατε ότι αυτή η "άνοδος των μηχανών" είναι αιτία για ανησυχίες στη βιομηχανία πνευματικών δικαιωμάτων και αν ναι γιατί;

Αντί για πηγή ανησυχίας, θα το χαρακτήριζα ως ένα κάλεσμα για βαθύ προβληματισμό όσον αφορά σε δύο βασικά ζητήματα, εκ των οποίων το ένα έχει αυστηρά νομική διάσταση και το άλλο έχει σημασία από πολιτική άποψη.

Το πρώτο αφορά στην ύπαρξη πνευματικών δικαιωμάτων σε έργα που δημιουργούνται από Τεχνητή Νοημοσύνη και μας καλεί να αμφισβητήσουμε τις βάσεις της προστασίας των δικαιωμάτων πνευματικής ιδιοκτησίας, συμπεριλαμβανομένων των εννοιών «δημιουργός» και «πρωτότυπο», καθώς και για ποιο λόγο υπάρχει αυτό το δικαίωμα αλλά και κατά πόσο η προστασία πνευματικών δικαιωμάτων είναι απαραίτητη για την τόνωση των επενδύσεων στην Τεχνητή Νοημοσύνη.

Το τελευταίο αυτό κομμάτι συνδέεται με την τρέχουσα μεταρρύθμιση της πολιτικής για την πνευματική ιδιοκτησία στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Όπως γνωρίζετε, η ΕΕ επανεξετάζει επί του παρόντος το καθεστώς των δικαιωμάτων πνευματικής ιδιοκτησίας και η νέα οδηγία για τα δικαιώματα πνευματικής ιδιοκτησίας στην Ψηφιακή Ενιαία Αγορά εισήλθε πλέον στην τελική φάση πριν ψηφιστεί.

Μια από τις διατάξεις αυτής της νομοθεσίας αφορά σε συγκεκριμένη εξαίρεση όσον αφορά στην εξόρυξη κειμένου και δεδομένων (text and data mining): αυτή η δραστηριότητα είναι θεμελιώδης για την ανάπτυξη της Τεχνητής Νοημοσύνης στην Ευρώπη. Το ερώτημα που τίθεται είναι εάν αυτή η νέα εξαίρεση για την εξόρυξη κειμένου και δεδομένων θα ευνοήσει ή θα εμποδίσει τις επενδύσεις και την ανάπτυξη της Τεχνητής Νοημοσύνης σε Ευρωπαϊκό επίπεδο.

Θα μπορούσατε να καθορίσετε το υπάρχον νομικό καθεστώς σχετικά με την τεχνητή νοημοσύνη και των έργων που "δημιουργεί" όσον αφορά στην πνευματική ιδιοκτησία στην ΕΕ;

Όπως ανέφερα, για να απαντήσουμε σε αυτό το ερώτημα πρέπει να εξετάσουμε τις έννοιες του «δημιουργού» και της «πρωτοτυπίας», οι οποίες εντοπίζονται στον πυρήνα της προστασίας της πνευματικής ιδιοκτησίας.

Όσον αφορά στην πρώτη, υπάρχουν υπαινιγμοί σε επίπεδο νομοθεσίας της ΕΕ ότι στην Ευρώπη μόνο τα ανθρώπινα όντα μπορούν να θεωρηθούν ως «δημιουργοί» από τη σκοπιά του Δικαίου Πνευματικής Ιδιοκτησίας.

Το συμπέρασμα αυτό είναι σύμφωνο με τη στάση που υιοθέτησε η Υπηρεσία για τα Πνευματικά Δικαιώματα των Η.Π.Α., η οποία, στη Συλλογή των Πρακτικών Πνευματικής Ιδιοκτησίας, δηλώνει σαφώς ότι μόνο έργα ανθρώπων - δημιουργών θα μπορούσαν να καταχωρηθούν στο εν λόγω Γραφείο.

Όσον αφορά στις ΗΠΑ, ίσως να γνωρίζετε την υπόθεση Monkey Selfie, δηλαδή τις διαφορές που σχετίζονται με πνευματικά δικαιώματα για μία selfie που τράβηξε ένας μακάκος: το τελικό σκέλος αυτού του νομικού «saga», ωστόσο, δεν άγγιξε πραγματικά το βασικό ερώτημα που αφορά στο κατά πόσο το δίκαιο των δικαιωμάτων πνευματικής ιδιοκτησίας των ΗΠΑ αναγνωρίζει δικαιώματα πνευματικής ιδιοκτησίας σε μη ανθρώπους, καθώς εστίασε απλώς στην τεχνική πτυχή της νομικής υπόστασης για την επιβολή των δικαιωμάτων.

Στο Ηνωμένο Βασίλειο, υπάρχει ένα "πλάσμα δικαίου" (legal fiction) σχετικά με τα έργα που δημιουργούνται από ηλεκτρονικούς υπολογιστές, σύμφωνα με το οποίο το άτομο που έκανε τις απαραίτητες ρυθμίσεις θεωρείται ο δημιουργός του έργου.

Δεν βρίσκω αυτό το πλάσμα δικαίου ιδιαίτερα χρήσιμο στην περίπτωση της Τεχνητής Νοημοσύνης, ειδικά μακροπρόθεσμα: ίσως να είναι αλήθεια ότι προς το παρόν η Τεχνητή Νοημοσύνη δημιουργεί έργα υπό την καθοδήγηση των ανθρώπων, αλλά αυτό δεν αντιπροσωπεύει τις πλήρεις δυνατότητές της.

Το μέλλον της Τεχνητής Νοημοσύνης σε τομείς που απαιτούν δημιουργική σκέψη είναι των τεχνητών «δημιουργών» με τη δική τους προσωπικότητα και προσεγγίσεις στη δημιουργία και τη δημιουργικότητα.

Ως εκ τούτου, η εφαρμογή ενός τέτοιου πλάσματος δικαίου μπορεί να είναι αρκετά αλλόκοτη: είναι παρόμοιο με το να υποστηρίζει κανείς ότι οι γονείς ενός ατόμου έχουν τα πνευματικά δικαιώματα στα έργα του παιδιού τους, επειδή δημιούργησαν το δημιουργό τους!

Πιστεύετε ότι η Ευρωπαϊκή Ένωση είναι έτοιμη για το μέλλον από την άποψη της εξέλιξης της Τεχνητής Νοημοσύνης και των δυνατοτήτων / απειλών που υπάρχουν; Είναι επαρκές το νομικό πλαίσιο;

Αναφέρθηκα παραπάνω στην εισαγωγή μιας υποχρεωτικής εξαίρεσης για την εξόρυξη κειμένου και δεδομένων (text and data mining) στην Ευρώπη.

Οι τεχνικές αυτές ποικίλλουν, αλλά είναι πολύ χρήσιμες για την εκπαίδευση της Τεχνητής Νοημοσύνης και επιτρέπουν να ενισχυθούν οι δυνατότητές της: όπως μπορείτε να φανταστείτε, σε μια εποχή όπως η δική μας, στην οποία τα πάντα αφορούν τα δεδομένα και τα μεγάλα δεδομένα (big data), η αξία δε βρίσκεται στα δεδομένα ή τα κείμενα που λαμβάνονται από μόνα τους, αλλά στην δημιουργία αξίας μέσω τεχνικών πρόβλεψης κειμένου και εξόρυξης δεδομένων που επιτρέπουν την ανακάλυψη μοτίβων και νέων σχέσεων.

Στην Ευρώπη, η έναρξη και η εξέλιξη των σχεδίων για τη μεταρρύθμιση των δικαιωμάτων πνευματικής ιδιοκτησίας παρουσίασαν ασάφειες και αντιφάσεις, οι οποίες γεννούν ερωτήματα σχετικά με το γενικό όραμα για τα δικαιώματα πνευματικής ιδιοκτησίας που επιδιώκει η Ευρωπαϊκή Ένωση. Η περίπτωση της εξόρυξης κειμένου και δεδομένων είναι ενδεικτική.

Ίσως τελικά οι δικαιούχοι αυτής της υποχρεωτικής εξαίρεσης να είναι μόνο ερευνητικοί οργανισμοί. Ωστόσο, στην εκτίμηση των επιπτώσεων που συνοδεύει την πρόταση οδηγίας, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή αναφέρει πως σήμερα στην Ευρώπη οι ερευνητικοί οργανισμοί δεν είναι εκείνοι που ασχολούνται κατά κύριο λόγο με τέτοιου είδους δραστηριότητες εξόρυξης κειμένου και δεδομένων.

Ποιο είναι λοιπόν το νόημα μιας εξαίρεσης που απευθύνεται ειδικά σε εκείνους που δεν κάνουν πραγματικά αυτό που θα επέτρεπε η διάταξη;

Η αισιόδοξη (αφελής;) ανάγνωση είναι ότι η ΕΕ επιθυμεί να τονώσει το ενδιαφέρον για εξόρυξη κειμένου και δεδομένων και σε μη επιχειρηματικά περιβάλλοντα. Η κυνική ανάγνωση είναι ότι η ΕΕ εισάγει μια εξαίρεση που δε θα χρησιμοποιηθεί.

Ωστόσο, σε τελική ανάγνωση και στα δύο σενάρια (και αυτό μπορεί να είναι το πραγματικό σημείο που πρέπει να κρατήσουμε) η εξόρυξη κειμένου και δεδομένων εμπίπτει στο πεδίο προστασίας της πνευματικής ιδιοκτησίας και - για να γίνει νόμιμα - απαιτείται η εξουσιοδότηση των δικαιούχων.

Είναι όμως αυτό που χρειάζεται για να αναπτυχθεί η Τεχνητή Νοημοσύνη στην Ευρώπη;

Blockchain και Πνευματική Ιδιοκτησία

Το Blockchain είναι ένα ακόμα πολυσυζητημένο θέμα. Παρατηρούμε μια αμφίδρομη σχέση μεταξύ Blockchain και πνευματικής ιδιοκτησίας. Από τη μία πλευρά, έχουμε την επίδραση της τεχνολογίας αυτής στη νομοθεσία περί πνευματικής ιδιοκτησίας, αλλά από την άλλη υπάρχουν ισχυρισμοί ότι το blockchain μπορεί πράγματι να συμβάλλει στη βελτίωση των υπηρεσιών IP, π.χ. στοιχεία δημιουργίας, έξυπνες συμβάσεις κλπ. Ποια είναι η άποψή σας σχετικά με αυτό;

Υπάρχουν μεγάλες προσδοκίες σχετικά με την τεχνολογία blockchain, αλλά δεν είμαι ακόμα σίγουρη για το πώς αυτή η δημοσιότητα θα μετουσιωθεί σε ουσιαστικές βελτιώσεις στο πεδίο της πνευματικής ιδιοκτησίας.

Πιστεύω ότι η μεγαλύτερη προοπτική συνεισφοράς του Blockchain μπορεί να αναδειχθεί στον τομέα του εντοπισμού των δημιουργών και των κατόχων πνευματικών δικαιωμάτων και τη μείωση του προβλήματος των ορφανών έργων (έργα για τα οποία οι κάτοχοι των δικαιωμάτων δεν μπορούν να ταυτοποιηθούν ή να εντοπιστούν) ή των, κατά τα φαινόμενα, ορφανών έργων.

Μία τέτοια εξέλιξη θα ήταν ενδεχομένως ιδιαίτερα σημαντική για τις εικόνες που διαδίδονται μέσω διαδικτύου.

Εξελίξεις στη ευρωπαϊκή νομοθεσία περί πνευματικής ιδιοκτησίας και Brexit

Ποια είναι η γνώμη σας για την τελευταία πρόταση της ΕΕ σχετικά με την οδηγία περί πνευματικής ιδιοκτησίας; Παρατηρήσαμε κάποια αρνητικά σχόλια, ιδίως σχετικά με τα άρθρα 11 (δικαιώματα εκδοτών) και 13 (αυτόματο φιλτράρισμα). Θα λέγατε ότι υπάρχει λόγος ανησυχίας;

Όπως συνηθίζεται ολοένα και περισσότερο σε σχέση με τα δικαιώματα πνευματικής ιδιοκτησίας, η πολιτική και νομοθετική συζήτηση έχει χαρακτηριστεί από συναισθηματικούς τόνους που με τη σειρά τους οδήγησαν στη χρήση συναισθηματικα φορτισμένων όρων [(φόρος υπερσυνδέσμων (link tax), φίλτρα μεταφόρτωσης (upload filters)].

Μολονότι οι στρατηγικές αυτές είχαν το πλεονέκτημα να φέρουν τεχνικές συζητήσεις σχετικά με την προστασία των δικαιωμάτων πνευματικής ιδιοκτησίας εκτός του στενού κύκλου ενδιαφέροντος των ειδικών, ευνοώντας έτσι την ευαισθητοποίηση και ενημέρωση του κοινού σε ζητήματα που μπορούν να επηρεάσουν την εμπειρία των χρηστών του διαδικτύου, κατέστησαν παράλληλα δύσκολο να εκτιμήσουν τις ιδιαιτερότητες που υποβόσκουν στο πραγματικό κείμενο και τις επιπτώσεις που απορρέουν από την έγκριση νέων νομοθετικών διατάξεων.

Όσον αφορά στο άρθρο 11, το κύριο πρόβλημα που παραμένει είναι το τι θέλει να επιτύχει ακριβώς αυτή η διάταξη: ακούσαμε τα πάντα, από τη στήριξη της βιομηχανίας του Τύπου που αντιμετωπίζει προβλήματα στην Ευρώπη μέχρι την καταπολέμηση των ψεύτικων ειδήσεων.

Όσον αφορά στο άρθρο 13, θα έλεγα κάτι το οποίο μπορεί να ακουστεί προκλητικό: το περιεχόμενο της πρότασης δεν εγείρει ανησυχίες per se, επειδή συμβαδίζει με τη γενική εξέλιξη της πνευματικής ιδιοκτησίας στην Ευρώπη.

Υπάρχει αυτή τη στιγμή υπόθεση που εκκρεμεί ενώπιον του Δικαστηρίου της Ευρωπαϊκής Ένωσης (από ερώτημα που απηύθυνε το γερμανικό Ομοσπονδιακό Δικαστήριο στα μέσα Σεπτεμβρίου), η οποία αφορά στην άμεση ευθύνη του YouTube για την πραγματοποίηση πράξεων επικοινωνίας / διάθεσης στο κοινό.

Αυτό που πραγματικά λείπει από τη συζήτηση είναι το τι πρέπει να πετύχει αυτή η μεταρρύθμιση στο δίκαιο της πνευματικής ιδιοκτησίας στην ΕΕ και γιατί: για την ακρίβεια, με την πάροδο του χρόνου η προτεινόμενη μεταρρύθμιση είτε έχασε το φιλόδοξο χαρακτήρα της, είτε ο στόχος για εναρμόνιση, δηλαδή για τη δημιουργία μιας πλήρως λειτουργικής Ψηφιακής Ενιαίας Αγοράς, έχει κάπως ξεθωριάσει.

Θέλει η Ευρωπαϊκή Ένωση να επανεξετάσει ριζικά τους κανόνες περί δικαιωμάτων πνευματικής ιδιοκτησίας ή να συνεχίσει στο ίδιο μονοπάτι που ήδη βρίσκεται;

Μετά από περισσότερα από δύο χρόνια από την έναρξη της στρατηγικής για την Ψηφιακή Ενιαία Αγορά, δεν έχω δει τίποτα που να επιτρέπει σοβαρή σκέψη σχετικά με το ζήτημα.

Για το τέλος αφήσαμε ένα επίσης σημαντικό και επίκαιρο θέμα. Πώς πιστεύετε ότι θα επηρεάσει το Brexit τη νομοθεσία περί προστασίας της πνευματικής ιδιοκτησίας; Ποια ζητήματα θεωρείτε ως τα πιο επείγοντα που πρέπει να αντιμετωπιστούν στο πλαίσιο αυτό;

Το μεγαλύτερο μέρος της νομοθεσίας περί πνευματικής ιδιοκτησίας στην ΕΕ έχει θεσπιστεί με τη μορφή οδηγιών, οι οποίες έχουν ενσωματωθεί στο βρετανικό δίκαιο. Αυτό σημαίνει ότι, ακόμη και σε ένα σενάριο σκληρού Brexit στο οποίο το Ηνωμένο Βασίλειο αφήνει τόσο την ΕΕ όσο και τον ΕΟΧ, ενδέχεται να μην υπάρχουν άμεσες αλλαγές στη νομοθεσία περί πνευματικών δικαιωμάτων του Ηνωμένου Βασιλείου.

Ωστόσο, ελλείψει συμφωνίας με την ΕΕ, θα προκύψουν αυτομάτως τρία βασικά ζητήματα.

Πρώτον, το Ηνωμένο Βασίλειο δεν θα είναι πλέον υποχρεωμένο να μεταφέρει τις σχετικές οδηγίες της ΕΕ στο δικό του νομικό σύστημα ή να εφαρμόζει σχετικούς κανονισμούς της ΕΕ.

Δεύτερον, δεν θα επωφελείται πλέον από τους κανόνες και τις αρχές αναγνώρισης σε επίπεδο ΕΕ που περιλαμβάνονται σε συγκεκριμένες νομοθετικές πράξεις της ΕΕ (αυτό θα προέκυπτε από την απώλεια της ιθαγένειας της ΕΕ για μεμονωμένους δημιουργούς και δικαιούχους ή της ιδιότητας ως εταιρείας της ΕΕ για τους δικαιούχους-εταιρείες).

Τρίτον, το Δικαστήριο της ΕΕ δεν θα έχει πλέον αρμοδιότητα, μεταξύ άλλων, όσον αφορά στα αιτήματα για την έκδοση προδικαστικής απόφασης. Αυτό, ωστόσο, δεν σημαίνει ότι θα ήταν απλό να “γίνει Brexit” και από τον πλούτο των αποφάσεων περί δικαιωμάτων πνευματικής ιδιοκτησίας του ΔΕΕ.

Εάν ενδιαφέρεστε, αναφέρομαι σε όλα αυτά τα ζητήματα σε ένα κεφάλαιο του βιβλίου μου σχετικά με τα δικαιώματα πνευματικής ιδιοκτησίας και το Δικαστήριο της Ευρωπαϊκής Ένωσης (OUP, πρόκειται να δημοσιευθεί τον Φεβρουάριο του 2019).

Συνολικά, νομίζω ότι η πιο επείγουσα πτυχή είναι η σαφήνεια σε σχέση με το τι σημαίνει στην πραγματικότητα το Brexit: με λίγους μόνο μήνες να απομένουν, οι όροι της αποχώρησης του Ηνωμένου Βασιλείου από την ΕΕ δεν έχουν ακόμη οριστικοποιηθεί.