Έκθεση για το κράτος δικαίου 2022: Ειδικές συστάσεις για τα κράτη μέλη από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή

Η Επιτροπή δημοσίευσε σήμερα την τρίτη ετήσια έκθεση για το κράτος δικαίου. Η έκθεση εντάσσεται στο πλαίσιο της ρωσικής εισβολής στην Ουκρανία, η οποία κατέδειξε περαιτέρω τη σημασία του σεβασμού των δημοκρατικών αξιών, των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και του κράτους δικαίου.

Η εν λόγω έκθεση περιλαμβάνει επισκόπηση των τάσεων στην ΕΕ στο σύνολό της, καθώς και 27 κεφάλαια ανά χώρα τα οποία εξετάζουν τις εξελίξεις σε κάθε κράτος μέλος από τον Ιούλιο του 2021. Η φετινή έκθεση περιέχει για πρώτη φορά ειδικές συστάσεις που απευθύνονται σε κάθε κράτος μέλος, όπως ανακοίνωσε η Πρόεδρος φον ντερ Λάιεν στην ομιλία της για την κατάσταση της Ένωσης το 2021. Οι συστάσεις στοχεύουν να ενθαρρύνουν τα κράτη μέλη να προωθήσουν τρέχουσες ή σχεδιαζόμενες μεταρρυθμίσεις και να εντοπίσουν πού απαιτούνται βελτιώσεις.

Όπως και σε προηγούμενες εκδόσεις, η παρούσα έκθεση εξετάζει τις εξελίξεις σε τέσσερις βασικούς τομείς του κράτους δικαίου: τα συστήματα δικαιοσύνης, το πλαίσιο για την καταπολέμηση της διαφθοράς, την πολυφωνία και την ελευθερία των μέσων ενημέρωσης και άλλα θεσμικά ζητήματα που συνδέονται με τους ελέγχους και τις ισορροπίες. Η έκθεση δείχνει ότι εξακολουθούν να πραγματοποιούνται μεταρρυθμίσεις στον τομέα του κράτους δικαίου σε πολλά κράτη μέλη για την αντιμετώπιση των προκλήσεων που εντοπίστηκαν στις δύο προηγούμενες εκδόσεις. Ταυτόχρονα, εξακολουθούν να υπάρχουν συστημικές ανησυχίες σε ορισμένα κράτη μέλη.

Η έκθεση δίνει συνέχεια στις προκλήσεις που εντοπίστηκαν στις προηγούμενες εκθέσεις, εμβαθύνει την αξιολόγηση της Επιτροπής και περιλαμβάνει παρατηρήσεις σε θέματα όπως τα δημόσια μέσα ενημέρωσης, η χρήση κατασκοπευτικού λογισμικού ή η εκτέλεση αποφάσεων του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου.

Βασικά πορίσματα και συστάσεις

1. Μεταρρυθμίσεις στον τομέα της δικαιοσύνης

Οι μεταρρυθμίσεις στον τομέα της δικαιοσύνης παρέμειναν ψηλά στην πολιτική ατζέντα κατά το τελευταίο έτος. Πολλά κράτη μέλη έχουν δρομολογήσει σημαντικές μεταρρυθμίσεις για την ενίσχυση της ανεξαρτησίας της δικαιοσύνης, όπως μεταρρυθμίσεις σε σχέση με τη σύνθεση και τις εξουσίες των δικαστικών συμβουλίων, τη βελτίωση των διαδικασιών διορισμού των δικαστών ή την ενίσχυση της αυτονομίας των εισαγγελικών αρχών. Τα κράτη μέλη θέσπισαν επίσης μέτρα που αποσκοπούν στη βελτίωση της αποδοτικότητας και της ποιότητας της δικαιοσύνης, όπως η περαιτέρω ψηφιοποίηση των δικαστικών συστημάτων, και στη διευκόλυνση της πρόσβασης στη δικαιοσύνη.

Ταυτόχρονα, εξακολουθούν να υπάρχουν διαρθρωτικές ανησυχίες σε ορισμένα κράτη μέλη όσον αφορά την ανεξαρτησία της δικαιοσύνης. Σε ορισμένα κράτη μέλη υπάρχουν προκλήσεις όσον αφορά τους διορισμούς σε ανώτερα δικαστήρια και σε θέσεις προέδρων δικαστηρίων. Σε άλλα, υπάρχουν ανησυχίες σχετικά με την ανεξαρτησία/αυτονομία των εισαγγελικών αρχών και χρησιμοποιούνται πειθαρχικές διαδικασίες για τον περιορισμό της ανεξαρτησίας της δικαιοσύνης.

Για την αντιμετώπιση αυτών των ζητημάτων, οι συστάσεις της Επιτροπής ενθαρρύνουν, για παράδειγμα, την ενίσχυση της συμμετοχής του δικαστικού σώματος στις διαδικασίες διορισμού, την ενίσχυση της αυτονομίας των εισαγγελικών αρχών και την παροχή επαρκών πόρων στα συστήματα απονομής δικαιοσύνης από τα κράτη μέλη.

2. Πλαίσια για την καταπολέμηση της διαφθοράς

Η ΕΕ παραμένει μία από τις λιγότερο διεφθαρμένες περιοχές του κόσμου. Από τον Ιούλιο του 2021, πολλά κράτη μέλη έχουν θεσπίσει νέες στρατηγικές ή έχουν αναθεωρήσει υφιστάμενες στρατηγικές για την καταπολέμηση της διαφθοράς, ή βρίσκονται στη διαδικασία της αναθεώρησής τους. Αρκετά κράτη μέλη έχουν ευθυγραμμίσει τα υφιστάμενα πλαίσια με τα διεθνή πρότυπα για την καταπολέμηση της διαφθοράς και το δίκαιο της ΕΕ. Τα περισσότερα κράτη μέλη διαθέτουν εκτενή νομοθεσία που παρέχει στο σύστημα ποινικής δικαιοσύνης τα απαραίτητα εργαλεία για την καταπολέμηση της διαφθοράς. Πολλά κράτη μέλη έχουν λάβει μέτρα για την αύξηση της ικανότητας των εισαγγελικών αρχών που είναι αρμόδιες για την καταπολέμηση της διαφθοράς, όπως η παροχή πρόσθετων πόρων ή πρόσθετης κατάρτισης.

Ωστόσο, η διαφθορά εξακολουθεί να αποτελεί σοβαρό πρόβλημα για τους πολίτες της ΕΕ. Το ευρωβαρόμετρο του 2022 για τη διαφθορά δείχνει, για παράδειγμα, ότι το 68% των ερωτηθέντων πιστεύουν ότι η διαφθορά είναι ευρέως διαδεδομένη στη χώρα τους. Σε ορισμένα κράτη μέλη, οι έρευνες και οι διώξεις σε υποθέσεις διαφθοράς είναι χρονοβόρες και οι δικαστικές αποφάσεις εξακολουθούν να μην έχουν εκδοθεί, ιδίως σε υποθέσεις υψηλού επιπέδου. Οι δημόσιοι υπάλληλοι υπόκεινται σε υποχρεώσεις γνωστοποίησης περιουσιακών στοιχείων και συμφερόντων σε όλα τα κράτη μέλη, αλλά οι υποχρεώσεις αυτές ποικίλλουν ως προς το πεδίο εφαρμογής, τη διαφάνεια και την προσβασιμότητα των γνωστοποιούμενων πληροφοριών, καθώς και ως προς το επίπεδο και την αποτελεσματικότητα της επαλήθευσης και της επιβολής.

Όσον αφορά τα πλαίσια για την καταπολέμηση της διαφθοράς, η Επιτροπή διατύπωσε συστάσεις σχετικά με την ενίσχυση των προληπτικών πλαισίων, για παράδειγμα σχετικά με τους κανόνες για την άσκηση πίεσης από ομάδες συμφερόντων και τις συγκρούσεις συμφερόντων, και σχετικά με τη διασφάλιση της αποτελεσματικής διερεύνησης και δίωξης υποθέσεων διαφθοράς.

3. Ελευθερία και πολυφωνία στα μέσα ενημέρωσης

Τόσο η πανδημία COVID-19 όσο και ο πόλεμος της Ρωσίας κατά της Ουκρανίας κατέδειξαν τον καίριο ρόλο των δημοσιογράφων στον έλεγχο των γεγονότων και την ενημέρωση των πολιτών. Αρκετά κράτη μέλη έχουν εγκρίνει ή εντείνει ή εξετάζουν μέτρα για τη βελτίωση της ασφάλειας και των συνθηκών εργασίας των δημοσιογράφων, με βάση τις πρόσφατες πρωτοβουλίες της Επιτροπής. Μετά την τελευταία έκθεση, αρκετά κράτη μέλη έχουν καταβάλει προσπάθειες για τη βελτίωση της διαφάνειας της ιδιοκτησίας των μέσων ενημέρωσης. Εξακολουθούν να υπάρχουν ανησυχίες σχετικά με την έλλειψη διαφάνειας στην κατανομή της κρατικής διαφήμισης, τη σύγκρουση συμφερόντων και τα εμπόδια που σχετίζονται με την πρόσβαση σε δημόσια έγγραφα — αυτά είναι ορισμένα από τα σημαντικά ζητήματα που επισημαίνονται στην έκθεση και τα οποία χρήζουν προσοχής.

Για πρώτη φορά, η έκθεση εξετάζει επίσης τα δημόσια μέσα ενημέρωσης, αναγνωρίζοντας τον ιδιαίτερο ρόλο τους για την κοινωνία και τη δημοκρατία. Απαιτούνται εγγυήσεις για να διασφαλιστεί ότι προστατεύεται η ανεξαρτησία των δημόσιων μέσων ενημέρωσης και ότι η δημόσια χρηματοδότηση είναι επαρκής και δεν χρησιμοποιείται για την άσκηση πολιτικής πίεσης στα εν λόγω μέσα ενημέρωσης, όπως περιγράφεται στα ευρωπαϊκά πρότυπα.

Τα πορίσματα της έκθεσης βασίζονται σε μια σειρά πηγών, συμπεριλαμβανομένων του Παρατηρητηρίου για την πολυφωνία στα μέσα ενημέρωσης (MPM 2022), της πλατφόρμας του Συμβουλίου της Ευρώπης για την προώθηση της προστασίας της δημοσιογραφίας και της ασφάλειας των δημοσιογράφων, καθώς και της πλατφόρμας για τη χαρτογράφηση της ελευθερίας των μέσων ενημέρωσης.

Η Επιτροπή εξέδωσε σειρά συστάσεων που καλύπτουν, μεταξύ άλλων, τη διαφανή και δίκαιη κατανομή της κρατικής διαφήμισης, την ανεξάρτητη διακυβέρνηση των δημόσιων μέσων ενημέρωσης και μέτρα για τη βελτίωση της ασφάλειας των δημοσιογράφων. Η επικείμενη πράξη για την ελευθερία των μέσων ενημέρωσης θα στοχεύει στην αντιμετώπιση αρκετών από τα ζητήματα που προσδιορίζονται στις εκθέσεις για το κράτος δικαίου.

4. Θεσμικοί έλεγχοι και ισορροπίες

Τα κράτη μέλη συνέχισαν να βελτιώνουν την ποιότητα των νομοθετικών διαδικασιών τους — τάση που παρατηρήθηκε στις εκθέσεις του 2020 και του 2021 για το κράτος δικαίου. Τα συνταγματικά δικαστήρια εξακολουθούν να διαδραματίζουν καίριο ρόλο στο σύστημα ελέγχων και ισορροπιών, συμπεριλαμβανομένης της εποπτείας των μέτρων έκτακτης ανάγκης, καθώς και σε άλλους τομείς, όπως οι εκλογές. Σε ορισμένα κράτη μέλη το καθεστώς των οργανισμών ανθρωπίνων δικαιωμάτων, των διαμεσολαβητών και άλλων ανεξάρτητων αρχών ενισχύθηκε περαιτέρω. Στην πλειονότητα των κρατών μελών, υπάρχει ευνοϊκό και υποστηρικτικό περιβάλλον για την κοινωνία των πολιτών.

Ωστόσο, σε ορισμένα κράτη μέλη εξακολουθεί να μην υπάρχει επίσημο πλαίσιο διαβούλευσης με τα ενδιαφερόμενα μέρη, γεγονός που αποτελεί πηγή ανησυχίας, και οι οργανώσεις της κοινωνίας των πολιτών εξακολουθούν να αντιμετωπίζουν προκλήσεις, όπως ζητήματα χρηματοδότησης, αρνητικά αφηγήματα και περιορισμούς στον λειτουργικό τους χώρο. Για πρώτη φορά, η έκθεση εξετάζει επίσης την εκτέλεση από τα κράτη μέλη των αποφάσεων του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου. Η έκθεση εξετάζει επίσης τις αντιδράσεις των ελέγχων και ισορροπιών των κρατών μελών όσον αφορά τη χρήση κατασκοπευτικού λογισμικού. Εφόσον συνδέεται με την εθνική ασφάλεια, η χρήση των εν λόγω εργαλείων θα πρέπει να υπόκειται σε εθνικούς ελέγχους και ισορροπίες.

Για την αντιμετώπιση ορισμένων από αυτές τις προκλήσεις, η Επιτροπή διατύπωσε συστάσεις που αφορούν, για παράδειγμα, τη συμμετοχή των ενδιαφερόμενων μερών στη νομοθετική διαδικασία, τη σύσταση και τη λειτουργία των διαπιστευμένων εθνικών οργανισμών για τα ανθρώπινα δικαιώματα και τη διασφάλιση ενός ανοικτού πλαισίου λειτουργίας για την κοινωνία των πολιτών.

Οι συστάσεις προς την Ελλάδα

Όπως αναφέρεται στην έκθεση για την Ελλάδα, εκτός από τις δεσμεύσεις που ανέλαβε η χώρας στο πλαίσιο του Σχεδίου εθνικής ανάκαμψης και ανθεκτικότητας που σχετίζεται με ορισμένες πτυχές του συστήματος δικαιοσύνης και του πλαισίου κατά της διαφθοράς, οι συστάσεις προς τη χώρα είναι:

• Να αντιμετωπιστεί η ανάγκη εμπλοκής της δικαστικής εξουσίας στον διορισμό Προέδρου και Αντιπροέδρου του Συμβουλίου της Επικρατείας, του Αρείου Πάγου και του Ελεγκτικού Συνεδρίου, λαμβάνοντας υπόψη τα ευρωπαϊκά πρότυπα για τους διορισμούς δικαστών.
• Να διασφαλιστεί η αποτελεσματική και συστηματική επαλήθευση της ακρίβειας των γνωστοποιήσεων περιουσιακών στοιχείων που υποβάλλονται από κάθε είδους δημόσιους λειτουργούς.
• Να αυξηθούν οι προσπάθειες για τη δημιουργία ενός ισχυρού ιστορικού διώξεων και τελεσίδικων αποφάσεων σε υποθέσεις διαφθοράς.
• Να θεσμπιστούν νομοθετικές και άλλες διασφαλίσεις για τη βελτίωση της ασφάλειας και του περιβάλλοντος εργασίας των δημοσιογράφων, σύμφωνα με το πρόσφατα εγκριθέν Μνημόνιο Κατανόησης και λαμβάνοντας υπόψη τα ευρωπαϊκά πρότυπα για την προστασία των δημοσιογράφων.
• Να διασφαλιστεί ότι οι απαιτήσεις εγγραφής για τις οργανώσεις της κοινωνίας των πολιτών είναι αναλογικές από την άποψη της διατήρησης ενός ανοιχτού πλαισίου για τη λειτουργία τους.

Για περισσότερες πληροφορίες

Έκθεση του 2022 για το κράτος δικαίου — Η κατάσταση του κράτους δικαίου στην Ευρωπαϊκή Ένωση

Έκθεση του 2022 για το κράτος δικαίου — Κεφάλαια ανά χώρα

Έκθεση του 2022 για το κράτος δικαίου — Ερωτήσεις και απαντήσεις