Μπορεί να ελεγχθεί η διαφάνεια των ρητρών κατώτατου επιτοκίου σε ενυπόθηκα δάνεια στο πλαίσιο συλλογικής αγωγής που αφορά ολόκληρο το τραπεζικό σύστημα μιας χώρας; (απόφαση Δικαστηρίου ΕΕ)

Επιμέλεια: Γεώργιος Π. Κανέλλος 

Με τη δημοσιευθείσα στις 04.07.2024 απόφασή του, το Δικαστήριο της Ευρωπαϊκής Ένωσης (ΔΕΕ) αποφάνθηκε ότι η διαφάνεια των ρητρών κατώτατου επιτοκίου σε ενυπόθηκα δάνεια μπορεί να αποτελέσει αντικείμενο ελέγχου στο πλαίσιο συλλογικής αγωγής που αφορά ολόκληρο το τραπεζικό σύστημα μιας χώρας.

Επιπλέον, σύμφωνα με το ΔΕΕ, κατά τον έλεγχό του το εθνικό δικαστήριο μπορεί να λάβει υπόψη τις μεταβολές στην αντίληψη του μέσου καταναλωτή σχετικά με τις ρήτρες αυτές.

Ιστορικό της υπόθεσης

Οι ρήτρες κατώτατου επιτοκίου είναι τυποποιημένοι όροι που περιλαμβάνονταν σε συμβάσεις ενυπόθηκων δανείων κυμαινόμενου επιτοκίου που συνήψε με τους καταναλωτές σημαντικός αριθμός χρηματοπιστωτικών ιδρυμάτων στην Ισπανία. Οι ρήτρες αυτές όριζαν ένα όριο (ή "κατώτατο όριο") κάτω από το οποίο δεν μπορούσε να πέσει το κυμαινόμενο επιτόκιο, ακόμη και αν το επιτόκιο αναφοράς (κατά κανόνα το Euribor) έπεφτε κάτω από αυτό. Πολλές χιλιάδες αγωγές κατατέθηκαν στην Ισπανία με αίτημα το παράνομο των ρητρών κατώτατου επιτοκίου υπό το φως της Οδηγίας για τις καταχρηστικές ρήτρες. 

Με απόφαση της 9ης Μαΐου 2013, το Ανώτατο Δικαστήριο της Ισπανίας έκρινε, στο πλαίσιο συλλογικής αγωγής που άσκησε ένωση καταναλωτών κατά διαφόρων τραπεζικών ιδρυμάτων, ότι οι εξεταζόμενες ρήτρες κατώτατου επιτοκίου δεν ήταν διαφανείς, διότι οι καταναλωτές δεν είχαν ενημερωθεί δεόντως για την οικονομική και νομική επιβάρυνση που επωμίζονταν. Οι ρήτρες κηρύχθηκαν άκυρες. Ωστόσο, ενόψει των σοβαρών οικονομικών επιπτώσεων που θα είχε στον τραπεζικό τομέα η αναδρομική επιστροφή των υπερχρεώσεων, το Ανώτατο Δικαστήριο της Ισπανίας αποφάσισε να περιορίσει τα χρονικά αποτελέσματα της κήρυξης της ακυρότητας στις υπερχρεώσεις που πραγματοποιήθηκαν μετά την έκδοση της απόφασής του. Ωστόσο, το Δικαστήριο έκρινε τον περιορισμό αυτό ασυμβίβαστο με την Οδηγία (βλ. απόφαση του Δικαστηρίου της 21ης Δεκεμβρίου 2016, Gutiérrez Naranjo κ.λπ. συνεκδικασθείσες υποθέσεις C-154/15, C-307/15 και C-308/15).

Η ισπανική ένωση χρηστών τραπεζών, ταμιευτηρίων και συνεταιρισμών (ADICAE) άσκησε συλλογική αγωγή κατά 101 χρηματοπιστωτικών ιδρυμάτων που λειτουργούν στην Ισπανία. Στόχος της ADICAE είναι να σταματήσει η χρήση από τα ιδρύματα αυτά των ρητρών κατώτατου επιτοκίου και να επιτύχει την επιστροφή των πληρωμών που έχουν γίνει βάσει αυτών. Κατόπιν εκκλήσεων μέσω των εθνικών μέσων ενημέρωσης, 820 καταναλωτές υποστήριξαν τη συλλογική αγωγή. 

Έχοντας χάσει και στους δύο βαθμούς, οι τράπεζες προσέφυγαν στο Ανώτατο Δικαστήριο της Ισπανίας. Το εν λόγω δικαστήριο διατηρεί αμφιβολίες ως προς την καταλληλότητα της συλλογικής διαδικασίας για τον έλεγχο της διαφάνειας των ρητρών κατώτατου επιτοκίου, προκειμένου να διαπιστωθεί εάν είναι καταχρηστικές, ιδίως δεδομένου ότι εμπλέκονται πολυάριθμοι καταναλωτές και χρηματοπιστωτικά ιδρύματα. Προβάλλει επίσης τη δυσκολία να χρησιμοποιηθεί το κριτήριο του μέσου καταναλωτή για τον έλεγχο της διαφάνειας στην προκειμένη περίπτωση, διότι οι ρήτρες κατώτατου επιτοκίου απευθύνονταν σε διάφορες ειδικές κατηγορίες καταναλωτών. 

Απόφαση του Δικαστηρίου της Ευρωπαϊκής Ένωσης

Με την απόφασή του αυτή, το Δικαστήριο υπογραμμίζει ότι η Οδηγία δεν αναφέρει σε καμία περίπτωση ότι αποκλείεται ο δικαστικός έλεγχος της διαφάνειας στο πλαίσιο συλλογικής αγωγής. Ο έλεγχος αυτός πρέπει απλώς να προσαρμόζεται στα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά των συλλογικών αγωγών και να επικεντρώνεται στις συνήθεις συμβατικές και προσυμβατικές πρακτικές που ακολουθεί ο πωλητής ή ο προμηθευτής έναντι του μέσου καταναλωτή. 

Το Δικαστήριο επισημαίνει ότι, εν προκειμένω, πληρούται η πρώτη από τις δύο προϋποθέσεις από τις οποίες εξαρτάται η άσκηση συλλογικής αγωγής κατά περισσοτέρων πωλητών ή προμηθευτών: η αγωγή στρέφεται κατά πωλητών ή προμηθευτών του ίδιου οικονομικού τομέα (εν προκειμένω, του τομέα των πιστωτικών ιδρυμάτων). Οι οργανωτικές προκλήσεις που προκύπτουν από την πολυπλοκότητα της υπόθεσης -λόγω του σημαντικού αριθμού ιδρυμάτων και καταναλωτών- δεν πρέπει να υπονομεύσουν την αποτελεσματικότητα των ατομικών δικαιωμάτων που παρέχει η Οδηγία στους καταναλωτές. 

Το Δικαστήριο σημειώνει ότι η δεύτερη προϋπόθεση φαίνεται επίσης να πληρούται, διότι, με την επιφύλαξη των ελέγχων του ισπανικού Ανωτάτου Δικαστηρίου, οι εν λόγω ρήτρες κατώτατου επιτοκίου φαίνονται παρόμοιες. Το Δικαστήριο προσθέτει ότι η ομοιότητα αυτή δεν μπορεί να αποκλειστεί απλώς και μόνο επειδή οι συμβάσεις στις οποίες εμφανίζονται συνήφθησαν σε διαφορετικό χρόνο ή υπό διαφορετικούς κανόνες.

Ακολούθως, το Δικαστήριο επισημαίνει ότι ακριβώς η ανομοιογένεια του ενδιαφερόμενου κοινού καθιστά αναγκαία την προσφυγή στην εικόνα του μέσου καταναλωτή, η συνολική αντίληψη του οποίου έχει σημασία για τον έλεγχο της διαφάνειας. Ωστόσο, η εν λόγω αντίληψη ενδέχεται να έχει μεταβληθεί, με αποτέλεσμα το Ανώτατο Δικαστήριο της Ισπανίας να πρέπει να εξακριβώσει αν η κατάρρευση των επιτοκίων, χαρακτηριστικό γνώρισμα της δεκαετίας του 2000, ή η έκδοση της απόφασής του της 9ης Μαΐου 2013, με την οποία έκρινε ότι οι ρήτρες κατώτατου επιτοκίου δεν είναι διαφανείς, θα μπορούσαν να έχουν οδηγήσει, με την πάροδο του χρόνου, σε μεταβολή του επιπέδου προσοχής και ενημέρωσης του μέσου καταναλωτή κατά τον χρόνο σύναψης μιας σύμβασης ενυπόθηκου δανείου. 

Γίνεται υπόμνηση ότι η διαδικασία εκδόσεως προδικαστικής αποφάσεως παρέχει στα δικαστήρια των κρατών μελών τη δυνατότητα να υποβάλουν στο Δικαστήριο, στο πλαίσιο της ένδικης διαφοράς της οποίας έχουν επιληφθεί, ερώτημα σχετικό με την ερμηνεία του δικαίου της Ένωσης ή με το κύρος πράξεως οργάνου της Ένωσης. Το Δικαστήριο δεν αποφαίνεται επί της διαφοράς που εκκρεμεί ενώπιον του εθνικού δικαστηρίου. Στο εθνικό δικαστήριο εναπόκειται να επιλύσει τη διαφορά αυτή, λαμβάνοντας υπόψη την απόφαση του Δικαστηρίου. Η απόφαση αυτή δεσμεύει, ομοίως, άλλα εθνικά δικαστήρια ενώπιον των οποίων ανακύπτει παρόμοιο ζήτημα.

Το πλήρες κείμενο της απόφασης είναι διαθέσιμο στην ιστοσελίδα CURIA