Το δικαίωμα των Ατόμων με Αναπηρία στην προσβασιμότητα
του Κυριάκου Γατουρτζίδη, Φοιτητή Νομικής Σχολής Δ.Π.Θ.
Εισαγωγή
Το ρήμα «πηρώ», από το οποίο και έλκει την καταγωγή του ο όρος «αναπηρία», σημαίνει «καθιστώ κάποιον ανίκανο»· όσον αφορά στα Άτομα με Αναπηρία (στο εξής: ΑμεΑ) συνήθως αυτή τους η «έλλειψη ικανότητας» εκλαμβάνεται στενά ερμηνευόμενη, με ιατρικώς και μόνο όρους. Αυτό στην πραγματικότητα συνιστά, ίσως λόγω εθελοτυφλίας, απάλειψη στοιχείων της έννοιας της αναπηρίας. Αν και η τελευταία διαπιστώνεται μέσω μιας βιολογικής δυσχέρειας του ατόμου, το φυσικό και κοινωνικό περιβάλλον αυτού συναποτελούν συνιστώσες μεταβλητού χαρακτήρα, οι οποίες επαυξάνουν ή μειώνουν την αναπηρία του. Έτσι, εκλαμβάνοντας δια του παραπάνω τριπτύχου τον όρο αναπηρία, διαπιστώνεται ότι ακόμα και ένα συγκεκριμένο άτομο με μια συγκεκριμένη δυσχέρεια ζώντας σε δυο διαφορετικούς τόπους με διαφορετικές παροχές και κοινωνικές αντιλήψεις επόμενο είναι να έχει και ανάλογο βαθμό αναπηρίας.
Τα ΑμεΑ καθίστανται η πλέον πολυπληθής μειονότητα σε παγκόσμιο επίπεδο· την παρελθούσα δεκαετία περίπου 80 εκατομμύρια ευρωπαίοι πολίτες εμφάνιζαν κάποια αναπηρία. Για να περιοριστεί η αναπηρία τους στο ελάχιστο δυνατό, η πλήρης απόλαυση των δικαιωμάτων τους θα πρέπει να καταστεί πραγματικότητα. Σε αυτό συνηγορεί η θεμελιώδης αρχή της μη διάκρισης, όχι μόνο στην άμεση μορφή της (επί παραδείγματι μη πρόσληψη λόγω αναπηρίας) αλλά και στην έμμεση, η οποία προϋποθέτει «μέριμνα», δηλαδή λήψη θετικών μέτρων· έτσι ο εργοδότης ενός ΑμεΑ με προβλήματα όρασης οφείλει να του παρέχει πληκτρολόγιο με σύστημα Braille. Ομοίως το κράτος δεν αρκεί να κατοχυρώνει τα δικαιώματα των ΑμεΑ αλλά και να μεριμνά ώστε η απόλαυσή τους να καθίσταται δυνατή, μέσω της θεμελίωσης μιας ουδετερότητας του χωροταξικού τοπίου αποκλείοντας πιθανές διακρίσεις λόγω αναπηρίας. Οτιδήποτε βρίσκεται έξω από την σφαίρα επιρροής ενός ατόμου πρέπει να μην το εμποδίζει να αναπτύσσει την προσωπικότητά του. Τα παραπάνω συνθέτουν την έννοια της «προσβασιμότητας» μιας αρχής που μετατράπηκε σε αυτοτελές δικαίωμα· μάλιστα είναι φανερό πως όλα τα δικαιώματα των ΑμεΑ για να ασκηθούν προϋποθέτουν το δικαίωμα στην προσβασιμότητα, το οποίο αν και ίσο των υπολοίπων προκρίνεται χρονολογικά κατά περίπτωση.
Σύντομη νομική θεμελίωση
Τα δικαιώματα των ΑμεΑ πλέον διασφαλίζονται τόσο σε διεθνές όσο και σε περιφερειακό και εθνικό επίπεδο, όπως, με περιοριστικό και ενδεικτικό τρόπο θα φανεί Τα επιμέρους συντάγματα των πολιτισμένων νομικά κρατών περιέχουν διατάξεις οι οποίες εγγυώνται την ισότητα και τη μη διάκριση μεταξύ των πολιτών· στο ελληνικό, άρθρα, όπως το 2 (αξιοπρέπεια), το 4 (ισότητα), το 5 (προσωπικότητα), το 5Α (συμμετοχή στη Κοινωνία της Πληροφορίας), το 21 (ειδική φροντίδα), το 22 (εργασία ανεξάρτητα από κάθε διάκριση), το 25 (κοινωνικό κράτος) και 116 (άρση ανισοτήτων), αποδεικνύουν τη θεσμοθετημένη προστασία των ΑμεΑ, προς μια ζωή άνευ διακρίσεων.
Από τη σύνθεση επιμέρους συνταγμάτων προέκυψε τρόπον τινά και η Ευρωπαϊκή Ένωση, με τη σειρά της φυσικό είναι να διασφαλίζει τόσο πρωτογενώς, στη ΣΕΕ (άρθρο 2 για θεμελιώδεις αξίες και ιδίως δικαιώματα μειονοτήτων) στη ΣΛΕΕ (άρθρο 10 για την καταπολέμηση κάθε διάκρισης λόγω [...] αναπηρίας) και στον ισόκυρο τον συνθηκών ΧΘΔΕΕ (άρθρο 21 για απαγόρευση διακρίσεων και άρθρο 26 για την ένταξη των ΑμεΑ στην κοινωνία, την αυτονομία τους και τη συμμετοχή στον κοινωνικό βίο) όσο και δευτερογενώς. Να σημειωθεί ότι η ΕΕ υπήρξε ο πρώτος διεθνής οργανισμός που κύρωσε τη διεθνή Σύμβαση για τα δικαιώματα των ΑμεΑ.
Η τελευταία σύμβαση ήρθε μόλις το 2006 και στην Ελλάδα τέθηκε σε ισχύ πριν οχτώ χρόνια. Πηγή έμπνευσης της, ως κάθε μείζονος συμβάσεως του ΟΗΕ εξάλλου, αποτέλεσαν τα άρθρα της ΟΔΔΑ, η οποία πλέον έχει δεσμευτικότητα υπό μορφή διεθνούς εθίμου, του 1948 όπως το 13 για την ελευθερία μετακίνησεως. Αντίστοιχο άρθρο είναι το 12 στο Σύμφωνο για τα Ατομικά και Πολιτικά Δικαιώματα. Στο ίδιο Σύμφωνο στο άρθρο 26 κατοχυρώνεται η απαγόρευση κάθε διακρίσεως, άρα και κατά των ΑμεΑ. Το Σύμφωνο αυτό μαζί με την CERD (σύμβαση για κατάργηση κάθε μορφής φυλετικών διακρίσεων) η οποία εγγυάται στο άρθρο 5 § 6 στον καθένα το δικαίωμα πρόσβασης «σε οιονδήποτε τόπο ή υπηρεσία που προορίζεται για δημόσια χρήση...» σχετικά νωρίς διέκριναν το δικαίωμα στη προσβασιμότητα. Άμεση και έμμεση (ΕΣΔΑ άρθρο 14 μη διάκριση) αναφορά στο δικαίωμα υπήρξε και σε άλλες διεθνείς συμβάσεις. Σε κάθε περίπτωση ευθεία και πανηγυρική διασφάλιση του δικαιώματος στη προσβασιμότητα ήρθε με το άρθρο 9 της Σύμβασης για τα Δικαιώματα των ΑμεΑ και έμμεση στα άρθρα 4, 5, 10, 14, 19, 20, 21, 24, 25, 27, 29 και 30.
Μια από τις πρώτες καταδίκες κράτους εκ μέρους της επιτροπής ΑμεΑ που συστήθηκε βάσει της Σύμβασης ΑμεΑ υπήρξε μια υπόθεση κατά της Ουγγαρίας (Szilvia Nyusti, Peter Takacs and Tamas Fazekas v. Hungary CRPD/C/9/D/1/2010, 21 June 2013), στην οποία τα ΑΤΜ των τραπεζών δεν είχαν σύστημα Braille παραβιάζοντας το άρθρο 5§ 2, 3 που προβλέπει την απαγόρευση των διακρίσεων και το άρθρο 12§ 5 το οποίο αναφέρεται στην ισότητα ενώπιον του νόμου. Το ΕΔΔΑ από την άλλη βάσει της ΕΣΔΑ αλλά και εμπνεόμενο από τις διεθνείς συμβάσεις αντιμετωπίζει με ευαισθησία τα ΑμεΑ και μεριμνά ώστε να απολαμβάνουν ίσα δικαιώματα με τους υπόλοιπους πολίτες. Έτσι στην υπόθεση «Price κατά Ηνωμένου Βασιλείου» κράτηση γυναίκας με σοβαρή αναπηρία για 3 νύχτες και 4 ημέρες σε φυλακή η οποία δεν παρείχε τα επαρκή μέσα διαβίωσης συνιστούσε παραβίαση του άρθρου 3 και θεωρήθηκε απάνθρωπη μεταχείριση (Case Price v. United Kingdom No.33394/96).
Δικαίωμα στη προσβασιμότητα (άρθρο 9 Σύμβαση για ΑμεΑ)
Το δικαίωμα αυτό εγγυάται ότι το κράτος έχει λάβει τα κατάλληλα μέτρα ώστε τα ΑμεΑ να έχουν καθόλα ίση πρόσβαση στο φυσικό περιβάλλον, τα μέσα μεταφοράς, την πληροφορία, τις επικοινωνίες και τις τεχνολογίες με τους υπολοίπους. Αξίζει να αναφερθεί πως με τον όρο περιβάλλον εννοείται και το διαδικτυακό. Βαθμηδόν πρέπει να καταργηθούν όλα τα εμπόδια που υπάρχουν για αγαθά, προϊόντα, υπηρεσίες, τεχνολογίες και διευκολύνσεις για τα ΑμεΑ. Τέτοια άρση των εμποδίων πρωτίστως, κατ’ ελάχιστο και ενδεικτικά πρέπει να πραγματοποιηθεί σε δικαστικά μέγαρα, και φυλακές, κοινωνικά ιδρύματα, χώρους κοινωνικής διάδρασης, αναψυχής, πολιτισμού, θρησκείας, πολιτικές και αθλητικές δραστηριότητες και εμπορικούς χώρους, καθώς και σε ταχυδρομεία, τράπεζες, τηλεπικοινωνίες και υπηρεσίες πληροφόρησης.
Τόσο στις αστικές όσο και στις αγροτικές περιοχές σε κτίρια και εγκαταστάσεις πρέπει να υπάρχουν συστήματα που διευκολύνουν τα ΑμεΑ. Ταυτόχρονα όποιος νόμος παραβιάζει την αρχή της ισότητας πρέπει να καταργηθεί σε εθνικό επίπεδο. Η πρόσβαση στην εργασίας ακωλύτως όπως και σε υπηρεσίες πληροφόρησης συνιστούν πτυχές του δικαιώματος στη προσβασιμότητα, ενώ στο μέτρο που ιδιωτικές υπηρεσίες παρέχουν πρόσβαση στο κοινό οφείλουν να λαμβάνουν υπ’ όψιν την προσβασιμότητα των ΑμεΑ. Παράλληλα, νέες και βοηθητικές τεχνολογίες πρέπει να καθίστανται οικονομικά προσιτές, άλλη μια έννοια της προσβασιμότητας.
Με τη συνδρομή του δικαιώματος στη προσβασιμότητα είναι δυνατή η ανεξάρτητη διαβίωση των ΑμεΑ, η πλήρης και πραγματικά ισότιμη συμμετοχή στη κοινωνία (άρθρο 19 Σύμβασης για ΑμεΑ). Καθίσταται κατανοητό ότι για να μην καταπατηθεί το δικαίωμα στη προσβασιμότητα τα κράτη θα πρέπει να έχουν μεριμνήσει πριν κάποιος χρειαστεί να το αιτηθεί.
Από τη μετάδοση μιας λειτουργίας την Κυριακή μέχρι τη συμμετοχή στις διαδικασίες της Ευρωπαϊκή Επιτροπής η χρήση και νοηματικής γλώσσας συνιστούν λοιπόν εκφάνσεις του δικαιώματος στη προσβασιμότητα, ενώ σε κάθε περίπτωση άρνησης παροχής της θεμελιώνεται δικαίωμα προς αποζημίωση υπέρ των ΑμεΑ.
Επίλογος
Το πνεύμα του προοιμίου της Σύμβασης για τα ΑμεΑ συνάδει με εκείνο που θέλει και το παρόν άρθρο να αποπνεύσει· το δικαίωμα στη προσβασιμότητα αποβαίνει τα μάλα σημαντικό και προαπαιτεί αφύπνιση της κοινωνίας, μέσω της ενημέρωσης, για την οποία και πάλι το κράτος φέρει μια μέγιστη ευθύνη. Το ιδανικό θα ήταν η αποσάθρωση των προκαταλήψεων και των κοινωνικά επιβλαβών συμπεριφορών ήδη από την μικρή ηλικία, με συνεννόηση σχολείου και οικογένειας και συνδρομή ΜΚΟ, ΜΜΕ και ειδικών. Επομένως, αν η αρχή της μη διάκρισης αναλύεται σε διαθεσιμότητα (πόρων και παροχών), ανεκτικότητα (προς τις μειοψηφίες), προσαρμοστικότητα (στα νέα δεδομένα) και προσβασιμότητα (στο φυσικό και κοινωνικό πειβάλλον), η τελευταία εξυψώνεται στο στοιχείο εκείνο που αξιώνει, εφόσον εφαρμοστεί σωστά, να καταστήσει τα ΑμεΑ μη -κοινωνικά- ανάπηρα στο μέτρο που είναι δυνατό.
Πηγές
Π. Νάσκου-Περράκη, Δικαιώματα του Ανθρώπου, 2η έκδ., 2019
<crpd-greek-accessible-uapdf.pdf> Σύμβαση του Ο.Η.Ε. για τα Δικαιώματα των Ατόμων με Αναπηρία και Προαιρετικό Πρωτόκολλο
<Δικαιώματα-κλειδιά των ατόμων με αναπηρία: μια εισαγωγή (europa.eu)> European Union Agency for Fundamental Rights-Δικαιώματα-κλειδιά των ατόμων με αναπηρία