«Ηχηρή» καταδίκη της Ελλάδας από το ΕΔΔΑ για το σύστημα απαλλαγής από τη διδασκαλία των θρησκευτικών

Επιμέλεια: Γεώργιος Π. Κανέλλος

Με τη δημοσιευθείσα στις 31-10-2019 ομόφωνη απόφασή του επί της υποθέσεως Παπαγεωργίου και λοιποί κατά Ελλάδας (συνεκδικασθείσες προσφυγές αριθ. 4762/18 και 6140/18), το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (ΕΔΔΑ) αποφαίνεται ότι η υποχρεωτική συμμετοχή στο μάθημα των θρησκευτικών στα ελληνικά σχολεία είναι αντίθετη με το άρθρο 2 του Πρώτου Πρόσθετου Πρωτοκόλλου (δικαίωμα στην εκπαίδευση) της Ευρωπαϊκής Σύμβασης των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (ΕΣΔΑ), ερμηνευόμενου υπό το πρίσμα του άρθρου 9 της Συμβάσεως (ελευθερία σκέψης, συνείδησης και θρησκείας).

Το Δικαστήριο επισημαίνει ότι οι ελληνικές αρχές δεν έχουν το δικαίωμα να υποχρεώνουν τους ιδιώτες να φανερώνουν τις θρησκευτικές πεποιθήσεις τους.

Εντούτοις, το ισχύον σύστημα στην Ελλάδα για την απαλλαγή των παιδιών από τη συμμετοχή στο μάθημα των θρησκευτικών απαιτεί από τους γονείς την προσκόμιση υπεύθυνης δήλωσης με την οποία βεβαιώνεται ότι τα παιδιά τους δεν είναι Χριστιανοί Ορθόδοξοι.

Αυτή η υποχρέωση συνιστά δυσανάλογο βάρος για τους γονείς αναφορικά με τη γνωστοποίηση πληροφοριών από την οποία μπορεί να εξαχθεί ότι οι ίδιοι και τα παιδιά τους έχουν, ή δεν έχουν, συγκεκριμένες θρησκευτικές πεποιθήσεις.

Πρόσθετα, κατά το ΕΔΔΑ, ένα τέτοιο σύστημα θα μπορούσε ακόμα και να αποθαρρύνει τους γονείς από την υποβολή αιτήματος απαλλαγής, ιδίως σε περίπτωση όπως η υπόθεση εν προκειμένω, όπου οι οικογένειες διαμένουν σε μικρά νησιά οι κάτοικοι των οποίων στην πλειοψηφία τους ασπάζονται μία συγκεκριμένη θρησκεία και ο κίνδυνος του δημόσιου στιγματισμού είναι ακόμα υψηλότερος.

Διαβάστε επίσης: Οι φιλοσοφικές πεποιθήσεις ως «ειδική κατηγορία» προσωπικών δεδομένων

Πραγματικά περιστατικά των υποθέσεων

Οι προσφεύγοντες είναι πέντε Έλληνες υπήκοοι, γονείς και παιδιά αυτών, κάτοικοι των μικρών νησιών της Μήλου και της Σίφνου. Οι τρεις πρώτοι προσφεύγοντες είναι οι Πέτρος Παπαγεωργίου και Αικατερίνη Μπερδόγλου και η κόρη τους, Μαρία Ραφαέλλα Παπαγεωργίου. Η τέταρτη και η πέμπτη προσφεύγουσα είναι η Ροδόπη Αναστασιάδου και η κόρη της Σμαράγδα Ραβιόλου.

Βάσει του Συντάγματος της Ελλάδος και άλλων νομοθετικών κειμένων, όπως ο Ν.1566/2018 περί της Εκπαίδευσης και διάφορες άλλες υπουργικές αποφάσεις, η συμμετοχή στο μάθημα των θρησκευτικών είναι υποχρεωτική για όλους τους μαθητές στην πρωτοβάθμια και τη δευτεροβάθμια εκπαίδευση.

Τον Ιούλιο 2017 οι προσφεύγοντες άσκησαν αίτηση ακυρώσεως ενώπιον του Συμβουλίου της Επικρατείας κατά δύο πρόσφατων υπουργικών αποφάσεων βάσει των οποίων καταρτιζόταν το πρόγραμμα διδασκαλίας των θρησκευτικών για το σχολικό έτος 2017/2018. Την περίοδο εκείνη η Μαρία Ραφαέλλα Παπαγεωργίου ήταν μαθήτρια τρίτης τάξης στο Γυμνάσιο της Μήλου, ενώ η Σμαράγδα Ραβιόλου ήταν μαθήτρια τετάρτης τάξης στο Δημοτικό Σχολείο της Σίφνου.

Οι προσφεύγοντες αιτήθηκαν την εφαρμογή της επείγουσας διαδικασίας από το ΣτΕ για την εξέταση της υπόθεσης προκειμένου να εκδοθεί απόφαση πριν την έναρξη του νέου σχολικού έτους, ωστόσο το ΣτΕ απέρριψε το αίτημά τους αυτό λόγω έλλειψης σπουδαιότητας της υπόθεσης. Ούτε όμως εξέτασε ποτέ εγκαίρως το εν λόγω δικαστήριο την υπόθεσή τους, καθώς η ημερομηνία της αρχικής δικασίμου αναβαλλόταν διαρκώς μέχρι τον Σεπτέμβριο 2018, χρονικό σημείο κατά το οποίο το επίμαχο σχολικό έτος είχε ήδη τελειώσει.

Με τις προσφυγές τους ενώπιον του ΕΔΔΑ, οι προσφεύγοντες ισχυρίζονται εκτενώς ότι η διαδικασία απαλλαγής από το μάθημα των θρησκευτικών είναι αντίθετη με τις διατάξεις της ΕΣΔΑ.

Συγκεκριμένα, οι προσφεύγοντες γονείς διατυπώνουν το επιχείρημα ότι αν επιθυμούν να απαλλαγούν οι κόρες τους από τη συμμετοχή στη διδασκαλία του μαθήματος των θρησκευτικών, θα πρέπει να προσκομίσουν υπεύθυνη δήλωση με την οποία να βεβαιώνουν πως δεν είναι Χριστιανοί Ορθόδοξοι. Επιπλέον, ισχυρίζονται πως οι υπεύθυνες δηλώσεις πρέπει να θεωρηθούν ως προς την αλήθεια τους περιεχομένου τους από τον διευθυντή του σχολείου και ότι στη συνέχεια διατηρούνται στο αρχείο του σχολείου. Οι προσφυγές τους βασίζονται στο άρθρο 9 (ελευθερία σκέψης, συνείδησης και θρησκείας) της Συμβάσεως και το άρθρο 2 του Πρώτου Πρόσθετου Πρωτοκόλλου (δικαίωμα στην εκπαίδευση) αυτής.

Απόφαση του ΕΔΔΑ

Το Δικαστήριο εξετάζει τις δύο συνεκδικασθείσες προσφυγές βάσει του άρθρου 2 του Πρώτου Πρόσθετου Πρωτοκόλλου της ΕΣΔΑ το οποίο παρέχει το δικαίωμα στους γονείς να αξιώσουν από το Κράτος τον σεβασμό των θρησκευτικών και φιλοσοφιών πεποιθήσεών τους κατά τη διδασκαλία του μαθήματος των θρησκευτικών. Επιπλέον, ερμηνεύει τη συγκεκριμένη διάταξη υπό το πρίσμα του άρθρου 9 της Συμβάσεως το οποίο εγγυάται στους μαθητές το δικαίωμα σε εκπαίδευση τέτοια που να σέβεται το δικαίωμα πίστεως σε κάποια ή σε καμία θρησκεία.

Το Δικαστήριο επισημαίνει, καταρχάς, ότι το μείζον ζήτημα στην υπόθεση εν προκειμένω είναι το ότι εάν οι προσφεύγοντες γονείς θέλουν να απαλλαγούν τα παιδιά τους από την υποχρεωτική συμμετοχή στο μάθημα των θρησκευτικών, είναι υποχρεωμένοι να προσκομίσουν υπεύθυνη δήλωση με την οποία θα βεβαιώνουν ότι τα παιδιά τους δεν είναι Χριστιανοί Ορθόδοξοι.

Ο εν λόγω μηχανισμός απαλλαγής – ή η δυνατότητα παρακολούθησης ενός μαθήματος άλλου αντικειμένου – προσφέρεται βεβαίως από το σύνολο σχεδόν των συμβαλλομένων Κρατών. Εντούτοις, κατά την άποψη του Δικαστηρίου, το στοιχείο που αξίζει να ερευνηθεί είναι κατά πόσον οι όροι για την απαλλαγή ή την εναλλακτική διδασκαλία δύνανται να αποτελέσουν ένα δυσανάλογο βάρος για τους γονείς των παιδιών, για παράδειγμα μέσω της απαίτησης να γνωστοποιήσουν τις θρησκευτικές ή φιλοσοφικές τους πεποιθήσεις.

Το Δικαστήριο συμπεραίνει ότι το ως άνω επιβαρυντικό στοιχείο συντρέχει στην περίπτωση των προσφεύγοντων γονέων εν προκειμένω οι οποίοι θα υποχρεωθούν να υποβάλλουν υπεύθυνη δήλωση από την οποία θα εξάγεται ως συμπέρασμα ότι οι ίδιοι και τα παιδιά τους έχουν, ή δεν έχουν, συγκεκριμένες θρησκευτικές πεποιθήσεις.

Πράγματι, το ισχύον σύστημα για την απαλλαγή των παιδιών από τη συμμετοχή στη διδασκαλία του μαθήματος των θρησκευτικών στην Ελλάδα ενέχει τον κίνδυνο έκθεσης ευαίσθητων πτυχών της ιδιωτικής ζωής των προσφεύγοντων. Πρόσθετα, το σύστημα αυτό ενδέχεται να τους αποθαρρύνει από την υποβολή αιτήματος απαλλαγής, λαμβάνοντας υπόψη του γεγονότος ότι ο διευθυντής του σχολείου πρέπει να βεβαιώσει την αλήθεια του περιεχομένου της δηλώσεως και να ειδοποιήσει τις αρμόδιες εισαγγελικές αρχές σε περίπτωση που διαπιστωθεί ότι η δήλωση είναι αναληθής. Το ενδεχόμενο να ανακύψει κάποιο ζήτημα είναι πολύ πιο πιθανό στην περίπτωση των προσφεύγοντων, καθώς αυτοί είναι κάτοικοι μικρών νησιών όπου η συντριπτική πλειοψηφία των κατοίκων ασπάζεται μία συγκεκριμένη θρησκεία και έτσι ο κίνδυνος δημοσίου στιγματισμού είναι σαφώς υψηλότερος σε σχέση με τις μεγάλες πόλεις. Ακόμα, με βάση τα όσα ανέφεραν οι προσφεύγοντες, δεν προσφέρεται καμία εναλλακτική διδασκαλία στους μαθητές που λαμβάνουν απαλλαγή, το οποίο σημαίνει ότι τα παιδιά θα χάσουν ώρες διδασκαλίας εξαιτίας μόνο των θρησκευτικών πεποιθήσεών τους.

Υπογραμμίζοντας το γεγονός ότι οι αρμόδιες αρχές δεν έχουν το δικαίωμα ούτε να επεμβαίνουν στη σφαίρα της ιδιωτικής συνείδησης, ούτε να βεβαιώνουν τις θρησκευτικές πεποιθήσεις των ιδιωτών, αλλά και ούτε να τους υποχρεώνουν να φανερώνουν τις πεποιθήσεις τους, το Δικαστήριο αποφαίνεται ότι συντελέστηκε παραβίαση του άρθρου 2 του Πρώτου Πρόσθετου Πρωτοκόλλου, ερμηνευομένου υπό το πρίσμα του άρθρου 9 της Συμβάσεως.

Δίκαιη ικανοποίηση (Άρθρο 41)

Το Δικαστήριο αποφαίνεται ότι η Ελλάδα υποχρεούται να καταβάλλει αφενός στους τρεις πρώτους προσφεύγοντες το ποσό των 8.000 ευρώ, από κοινού, ως αποζημίωση για την ηθική βλάβη που υπέστησαν και αφετέρου στην τέταρτη και πέμπτη προσφεύγουσα το ίδιο ποσό, από κοινού, πάλι ως αποζημίωση για ηθική βλάβη, καθώς και το ποσό των 6.566,52 ευρώ στους τρεις πρώτους προσφεύγοντες που αντιστοιχεί στα δικαστικά τέλη και λοιπά έξοδα.

Το πλήρες κείμενο της αποφάσεως είναι διαθέσιμο στην αγγλική γλώσσα στην ιστοσελίδα του ΕΔΔΑ (HUDOC)